57. Дапішыце «формулу». Падбярыце ў кожнае словазлучэнне па адным слове так, каб атрымаліся дзеепрыметнікавыя звароты. Абазначце слова, да якога адносіцца дзеепрыметнікавы зварот. Дзеепрыметнікавы
зварот
Засыпаныя снегам галіны
вывучаныя правілы
упрыгожаны клас
зробленая памылка
асэнсаваная праблема
пабудаваная школа
58. . Прачытайце сказы. Вызначце, якое слова (назоўнік або займен- нік) паясняе кожны дзеепрыметнікавы зварот. Пастаўце знакі прыпынку.
1. Палац закладзены яшчэ ў 18 стагоддзі нямала пацярпеў за гады свайго існавання. 2. Размешчаны ў цэнтры жывапіс- нага Навагрудскага ўзвышша горад мае багатую гісторыю.
3. Мірскі замак - першы архітэктурны помнік Беларусі ўклю- чаны ў Спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. 4. Уязная брама Мірскага замка размешчана ў цэнтры заходняй сцяны зверну- тай да горада. У глыбіні двара стаіць трохпавярховы палац прыбудаваны да сцен замка. 5. Часта адзінымі сведкамі гісто- рыі паселішчаў з’яўляюцца іх храмы ацалелыя ў віхуры вой-с/йц
наў. 6. Мы спыніліся на беразе возера. Схаванае ў лясным гушчары яно не відаць нават за некалькі метраў. 7. Паазер’е захавала для нас насычаную яркімі падзеямі гісторыю. 8. Паў- зе пад колы стужка асфальту выхатеная з нрмры фарамі. 9. Пад вечар мы даехалі да Брэста. Вымыты нядаўнім дажджом ён выглядаў свежа і светла. 10. Праз глухую лясную сцяжынку карункавымі1 дугамі перакінуліся прыціснутыя снегам бя- розкі.
59. Прачытайце сказы. Назавіце дзеепрыметнікі, знайдзіце словы,
якія ад іх залежаць. Падкрэсліце дзеепрыметнікавыя звароты.
Абазначце графічна паяснёнае слова. Пастаўце знакі прыпынку.
Узор. Пчолы, нагрі/жаныя свежым нектарам, ляцяць да свайго вулля.
I. 1. Дрэвы ледзь трымаюць доўгія галіны абцяжараныя сакаўнымі пладамі. 2. Абвіслыя звечара хмары нізка паўзлі над асеннім горадам. 3. Асвежаныя моцным доўгім сном раніцай мы выйшлі з атэля. 4. Па праспекце аздобленым свя- точнай ілюмінацыяй імчацца машыны 5. Зеляніна сагрэтая пяшчотным майскім сонцам стараецца, быццам на дыбачкі ўстае, - так хоча расці!
II. 1. Лісцікі бэзу густа пакрытыя расою здаваліся шэ- рымі. 2. На балконах стракацелі кветкі высаджаныя ў доўгіх скрынях. 3. Мы дайшлі да вялікага рову зарослага ажынай
64. 64. Устаўце прапушчаныя літары, пастаўце знакі прыпынку. Пака- жыце сінтаксічную ролю дзеепрыметнікаў (дзеепрыметнікавых зваротаў) у сказах.
1. Пагоркі пустыя ларос / ыя травою, садовыя дрэвы па- ламаны, а дзе павысяканы, толькі тырчаць з травы пянькі ад вішань і тоўстыя пні ад зрэзаных пілою груш. 2. 3 высокай гары паважна глядзіць на аколіцу старажытны замак акру- ж д ны высокімі пасівелымі сценамі. 3. Паўсюль ляжаць па- вал л ныя бурай дрэвы, абламаныя галінкі. 4. Рабочыя паселі
вакол абруса разасла ага на зямлі. 5. На белых слупках
прыбіты дошчачкі. На іх паказаны розныя дарожныя знакі і змешч (І ны надпісы з назвамі сядзіб, вёсак, гарадоў.
65. Знайдзіце дзеясловы, ад асноў якіх утвараюцца дзеепрыметнікі з суфіксам -н- (I варыянт), з суфіксам -т- (II варыянт). Дзеепры- метнікі запішыце побач.
I. В ыкапаць пасеяць
устанавіць закрэсліць
наліць высушыць
схіліць заслаць
прачытаць прыстасаваць
II. Падняць сабраць
прыкруціць апрануць
намаляваць пераказаць
прыбіць адрэзаць
сагнуць памыць
66. Замяніце сінтаксічныя канструкцыі словазлучэннем «дзеепры- метнік + назоўнік». Запішыце словазлучэнні.
Дрэва, якое абымшэла абымшэлае дрэва
галіны, якія схіліліся
коска, якую прапусцілі
грошы, якія пазычылі
столь, якую пабялілі
аб’ява, якую прыклеілі
мука, якую прасеялі
дом, які разбурылі
акно, якое зачынілі
67. Запішыце словазлучэнні па-беларуску. Звярніце ўвагу на розніцу ў напісанні суфіксаў.
Сказанное лично тебе
сделанные выводы
увиденное мною во сне
изученное произведение
подготовленный текст
подчёркнутое слово
приглушённый плач
выброшенные вещи
Сенька ніколі не любіў вучыцца. Вучоба, вядома ж, не мёд, таму хлопец на занятках кляваў носам, аніякае рады на яго не было. Настаўнікі толькі ўздыхалі і прадказвалі, што калі-небудзь Сеня на сваё нарвецца. Сеня ж толькі рагатаў у адказ.
Але на яго ліха прыйшоў час экзаменаў. Толькі пачало на дзень займацца, а Сеня ўжо стаяў пад кабінетам ні жывы, ні мёртвы і не сваім голасам прасіў у аднакласнікаў шпаргалкі.
Але выкарыстаць іх яму не давялося. Экзаменатары не спускалі вачэй з гультая, бо на свае вочы бачылі, на свае вушы чулі, як Сеня ўвесь час вучыўся.
Нарэшце выклікалі Сеню адказваць. Пайшоў ён, не сабраўшы розуму. Адказ на языку круціцца, а сфармуляваць аніяк не ўдаецца. Навёрз Сеня сем карабоў, што на думку прыйшло. Здаецца, нішто сабе атрымалася. Але экзаменатары вырашылі інакш: адправілі хлопца на перасдачу. Вось і знайшоў лодар прыгоду на сваю галаву.
Цiхан Пратасаiцкi i Iван Лiпскi -- людзi духоуна аблiнава ныя. Яны нецiкавыя i як чалавечыя iндывiдуальнасцi. У iх характарыстыках падкрэслена адно: яны упарта трымаюцца за шляхецтва, нават ставяць пад пагрозу шчасце сваiх дзяцей Грышкi i Марысi. Больш разнабакова паказаны Харытон Куторга. Гэта бывалы, нават "пiсьменны чалавек". Ён не паузбалены пачуцця гумару, досцiпу. Куторга выдае сябе за чалавека свецкага з далiкатнымi манерамi. Ён пры сустрэчы з жанчынамi цалуе iм ручкi, умее спяваць любоуныя рамансы, хiтрэйшы за астатнiх. Маючы 60-i гадовы, ён сватаецца да 17-гадовай Марысi, згаджаецца нават "крыва прысягнуць” супраць Лiпскага, каб Пратасавiцкiя аддалi за яго дачку. Але стары залетнiк трапляе у недарэчнае становiшча. Яго заляцаннi з пагардай адхiляе Марыся.
Кручкоу, якi прыязджае на разгляд справы Лiпскага i Пратасавiцкага, паводзiць сабе нахабным чынам, дзейнiчае ад iмя "найяснейшай кароны", увесь час на "усемiлайсцiвейшыя царскiя указы". Паводзiны Кручкова сярод шляхты -- з'едлiвая пародыя на правасуддзе. Не паспеу ён пачаць "разбiрацельства", а ужо гучыць яго загад, каб шляхта несла хабар. Кручкоу добра ведае натуру цемнай шляхты i упэунены, што кожны вытрасе кашалёк, каб не быць бiтым лазой. Нахабству i цынiзму Кручкова няма межау. Ён так вольна адчувае сябе сярод цемнай, запалоханай яго прыгаворамi i штрафамi шляхты што не лiчыць патрэбным захоуваць нават знешнюю форму правасуддзя. Ён аб'яуляе вiнаватым тых, хто нi якiх адносiн да справы не мае.
У знешнiм аблiччы Кручкова вiдаць камiчнае завастрэнне. Аутар звяртае увагу на яго доугiя вусы. Кручкоу -- вобраз гратэскавы . У iм сабрана самае характэрнае для царскага чыноунiцтва. Марцiнкевiч сiмпатызуе асобным прадстаунiкам шляхты -- якiя менш "хварэюць на шляхецтва". Гэта Грышка i Марыся. Вышэй за усе яны ставяць свае шчасце, свае пачуццi. Грышка i Марыся – станоучыя героi камедыi. Яны пратэстуюць супраць устарэлых поглядау i звычаяу. Маладыя людзi успрымаюць недарэчнасць старых саслоуных традыцый не столькi разумам колькi сэрцам. Яны яшчэ не узнiмаюцца да усвядомленага пратэсту супраць аджыушых форм жыцця. Свае шчасце хочуць уладзiць з дапамогай станавого прыстава якога задобрываюць хабарам.