Өмір – адам үшін Жаратқанның тамаша сыйы мен таңқаларлық сыны. Тірліктің тәттісіне тойымсыз пенде жалғанның жалтырағына масаттанып, оның усойқы шырмауығына қалай шырмалып, шырғалаңға түскенін де білмей қалады. Атақ-абырой, шен-шекпен, бақыр-байлық, дүние-думанда да қанағат қадір екенін ұмытып, у ішеді де, естен танады. Орынсыз өкпелеп, текке тіл безеп, жанын шырылдата жанталасып, даңғой дарақыланып, беймаза күй кешеді. Басқа қонған бақ пен қолда бардың бағасын білмей, тағы да у ішеді де, сары уайымға салынады. Шіркін, осы ушыққан дертке шипа боларлық ем-дәр у бар ма екен?! Тірліктің «алқындысынан» тым құрыса қас-қағым сәтке ес жиып, жүрегіміздің соғысына құлақ қойып, оның айтар сырын тыңдап көрелікші.
Жүректі мазалаған бұл ойлар ескінің естелігі немесе болашақтың болжамы емес, заманға өзіндік, өзгеше заманауи көзқарас. Сағыныш та емес, қиял да емес, заман мен замандас туралы ой, оларды жаңаша танып, жете түсінуге талпынған жүректің сыры. Кезінде ақын Мұқағали Мақатаев:
«Мен іздеген нұр-бақыт,
ұстатпаса, зуласын.
Тек жүрегім бір уақыт,
Жүксіз қарап тұрмасын.
Жүрек болып туғасын...»,
деп қазақ жырының жүрекке жүгінгенін өзінің өлең жолдарында көркем өре отырып «Соғады жүрек» атты туындысын дүниеге әкеліп еді.
Иә, жүрек болып туғасын... жанады, өмірді жан-тәнімен сүйеді, сағынады, еске алса, жабығады да жұбанады. Ал, өмір маусымдарын зерделесек, «Көктем-жүрек» – балауса шақ, «Жаз-жігер» – нағыз қамал алып, орда бұзар кезең, «Күз-ақыл» – ата атанып, бәйгеге қосқан жүйрігіңнің тізгінін тартар тұс. Соның бәрінен сүрініп жүріп те сергек өткен адам үшін немере сүйіп, ұрпақ қызығына ағыл-тегіл шаттанатын және оларға ақ батаңмен ақжол тілейтін мәуелі маусым – «Қыс-парыздың» да орны ерекше-ау! Бірақ, Көктемің – жырлы, Жазың – бәйгелі, Күзің – сырлы, ал Қысың – сабырлы болсын десең, сол есею кезеңдерінің алмасқан сәттерін дер кезінде жазбай аңдап, соған лайық мінез таныта білсек, қандай! Жалғанның оп-оңай жазым етер алдамшы «қызығына» босқа малданып, текке арамтер болмай, өзіңнің жас пен жасамыс, егде мен еңкейген жылдарыңның әрқайсысының бағасын біліп, қадір-қасиетіңді жоғалтпау ләзім шығар.
«Атысу, аңдысу мен таласудың,
Санасу, табысу мен жарасудың,
Мінезін мынау а ң
Білсем деп құпиясын аласұрдым...»
(М. Мақатаев, сонда).
Тірліктің тәтті ұйқы мен ашкөз қомағайлықтан, яғни өзіңді-өзің еркін меңгеріп, ерік-жігеріңді билей алмаудан асқынатын әсіре «қызылы» мен әзәзіл ләззатына салынып, көрсеқызарлық, құмарлық, мансапқорлық, дүниеқоңыздық сияқты сырқатына шалдықсаң-ақ, шектен көп шекер де «У» - ға айналып, тірідей «жерлеп» тынады. Сондықтан адам рухы асқақ болып, тән оның құлы ретінде қызмет етсе, шіркін! Керісінше жағдайда, пенденің хайуаннан айырмасы, фәниде мән-мағынасы жоқ. Кемеңгер Шәкәрім қажы айтпақшы: «Тән – терезе, ой қожасы; оймен анық байқасаң» немесе «жан қожа тәнге, тән құлы; еріксіз айдап жүр демек».
Жан адамды жүрек арқылы билейді. Жүрек аса сезімтал: көреді, естиді, сөйлейді және талдайды, зерделейді, түйіндейді, шешім қабылдайды. Жүрек сезім пернесі арқылы тыныстайды және өз әмірін тағы да сол сезім құдіреті арқылы жеткізеді. Ал, сезімнің дүр қасиетін бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін бе?! Көк жүзінен себезгілеген сәуледей жарқын, самал сүйген гүлдей нәзік, телегей теңіздей тұңғиық, кеңістіктей шексіз де шетсіз ол... нәзік, мөлдір, терең, сыршыл, жүйрік, намысшыл және мейірімді, қатал, аса кешірімшіл. Себебі, ол алғыр, адал, сабырлы, жанашыр, батыр, зерделі, өкпешіл, аса әділетті.
Жүректен туса солай, жүректерге жетеді. Қуантады, ренжітеді, толғантады, тебірентеді. Маңдайыңды, тіпті тасқа ұрғыза отырып та үйретеді, үлгі етеді. Сезім сөлін сезіне алсаң, көгінде шарықтап, тереңінде тебірене алсаң, «өмір» деп, лүпіл қаққан жүрек тілін түсіне алсаң, адам деген атты ардақтай алсаң, үкілеп, үміт артады. Алға мақсат қоясың, арман қанатында қалықтап, шыныға түсесің, адам боп өтуді аңсайсың. Егер сезім селкеу тартса, сөзде салмақ, істе қадір, тірлікте мағына қалмайды. Адамға тән асыл қасиеттерді азырқанып, оларды нағыздандырмақ болып нағыз адам, жаңа адам, нағыз батыр, нағыз ғалым, нағыз туыс, тіпті мөлдір махаббат, т.с.с. іздеп әлекке түсетініміз де сол адами құндылықтардың сұйылған татымсыз сиқы ғана. Шындығында, адам мен оған тән адами қасиеттер – ешқандай қосымшасыз-ақ асқақ.
Сезім – қатал. Шынайы болған соң солай. Найзағайдай жарқылдайды, жаныңды шүберекке түйесің. Жүректен туған соң солай. Сене тұрып, сүйе тұрып алдансаң. Аянбайды ол. Небір қатыгез қару-жарақ та, зәрлі зілзала да оның жанында түкке тұрмайды. Ештеңені бүйім көрмейді. Сезім наласы жойқын. Назаланған жүрекке де, жазаланған жүрекке де – жантәсілім. Жарады, жарылады. Жалын жүрек күрт суынса – күлпарша. Жүректегі жарылысқа тең келетін ешқандай қуат жоқ.
Сезім – сабыр екен... сарыуайымға салынбай, сабыр табу да рухқа тәуелді-ау!
Что такое долг? Весь мир потрясла трагедия Армении — землетрясение в декабре 1988 г. Тысячи погибших. Стихия. К сожалению, люди пока не умеют ею управлять. А подготовиться заранее? Оказывается, можно. Существуют специальные методы строительства для районов повышенной сейсмоопасности. Удается достигнуть главное: сократить число жертв. Яркий пример — случившееся спустя год после Армении землетрясение приблизительно такой же силы в Сан-Франциско (США). Погибших 63 человека. А ведь это город многомиллионный, с гигантскими небоскребами (ни один из которых, кстати, не был разрушен, даже не покосился). В Армении же многие здания рассыпались как карточные домики. Чаще всего потому, что при сооружении нарушались строительные нормы. А ведь должны же были их соблюдать... Должны были...
А еще раньше был Чернобыль — величайшая в истории авария... Тут уж на стихию не сошлешься. Были грубо нарушены правила эксплуатации и обслуживания оборудования станции, не сработала специальная защита, потому что была отключена, хотя делать этого нельзя, нельзя категорически. Персонал станции обязан был неукоснительно, тщательно соблюдать эти правила. А руководители должны были постоянно, неустанно все проверять, контролировать, заботиться о безопасности и т. д. Должны были...
Совесть. Вы, наверное, уже заметили, что в наших рассуждениях о долге упущен один важный момент: мы не выяснили, кто же контролирует, оценивает исполнение долга. Или, может быть, вообще не существует контроля?
Существует, и даже двойной: внешний — контроль общества (общественного мнения) и внутренний — самоконтроль человека, т. е. совесть. Вот о ней и поговорим.
...Есть в Польше небольшое селение Треблинка. Во время Второй мировой войны близ него находился один из самых страшных фашистских лагерей смерти. Здесь фашисты уничтожили сотни тысяч людей, в основном еврейской национальности, из разных стран мира. На одном из каменных надгробий, установленных на территории бывшего лагеря, высечено: «Януш Корчак и дети».
Януш Корчак — великий польский педагог. Любовь к детям, забота о них были смыслом его жизни, и дети отвечали ему взаимностью. Он писал книги для детей и для взрослых. Перед войной стал директором Дома сирот, почти единственным родным человеком для одиноких детей. Когда немцы ворвались в Польшу, фашистский топор был занесен и над детским приютом: приказано было уничтожить его маленьких обитателей, потому что все они были евреи. На директора приказ не распространялся, он имел необходимые документы, мог в любое время скрыться и продолжать борьбу. Но он поступил иначе. Когда эсэсовцы, вытолкав детей из помещения, повели их на вокзал, в первом ряду пошел учитель. Поезд увез всех в концлагерь, в камеру смерти.
И все же тайну совести, наверное, никогда не смогут раскрыть. Никто не знает точно, откуда у человека совесть, почему она обладает такой силой, все видит и знает, почему умеет подсказать нам, какой сделать выбор, почему умеет дать внутреннюю оценку нашему выбору, нашему поступку, почему вообще именно перед совестью нам нужно держать ответ. Одни полагают, что совесть — это голос Бога внутри человека, другие утверждают, что она результат долгого развития человеческого опыта. Впрочем, так ли уж это важно? Важно, что она есть.
Өмір – адам үшін Жаратқанның тамаша сыйы мен таңқаларлық сыны. Тірліктің тәттісіне тойымсыз пенде жалғанның жалтырағына масаттанып, оның усойқы шырмауығына қалай шырмалып, шырғалаңға түскенін де білмей қалады. Атақ-абырой, шен-шекпен, бақыр-байлық, дүние-думанда да қанағат қадір екенін ұмытып, у ішеді де, естен танады. Орынсыз өкпелеп, текке тіл безеп, жанын шырылдата жанталасып, даңғой дарақыланып, беймаза күй кешеді. Басқа қонған бақ пен қолда бардың бағасын білмей, тағы да у ішеді де, сары уайымға салынады. Шіркін, осы ушыққан дертке шипа боларлық ем-дәр у бар ма екен?! Тірліктің «алқындысынан» тым құрыса қас-қағым сәтке ес жиып, жүрегіміздің соғысына құлақ қойып, оның айтар сырын тыңдап көрелікші.
Жүректі мазалаған бұл ойлар ескінің естелігі немесе болашақтың болжамы емес, заманға өзіндік, өзгеше заманауи көзқарас. Сағыныш та емес, қиял да емес, заман мен замандас туралы ой, оларды жаңаша танып, жете түсінуге талпынған жүректің сыры. Кезінде ақын Мұқағали Мақатаев:
«Мен іздеген нұр-бақыт,
ұстатпаса, зуласын.
Тек жүрегім бір уақыт,
Жүксіз қарап тұрмасын.
Жүрек болып туғасын...»,
деп қазақ жырының жүрекке жүгінгенін өзінің өлең жолдарында көркем өре отырып «Соғады жүрек» атты туындысын дүниеге әкеліп еді.
Иә, жүрек болып туғасын... жанады, өмірді жан-тәнімен сүйеді, сағынады, еске алса, жабығады да жұбанады. Ал, өмір маусымдарын зерделесек, «Көктем-жүрек» – балауса шақ, «Жаз-жігер» – нағыз қамал алып, орда бұзар кезең, «Күз-ақыл» – ата атанып, бәйгеге қосқан жүйрігіңнің тізгінін тартар тұс. Соның бәрінен сүрініп жүріп те сергек өткен адам үшін немере сүйіп, ұрпақ қызығына ағыл-тегіл шаттанатын және оларға ақ батаңмен ақжол тілейтін мәуелі маусым – «Қыс-парыздың» да орны ерекше-ау! Бірақ, Көктемің – жырлы, Жазың – бәйгелі, Күзің – сырлы, ал Қысың – сабырлы болсын десең, сол есею кезеңдерінің алмасқан сәттерін дер кезінде жазбай аңдап, соған лайық мінез таныта білсек, қандай! Жалғанның оп-оңай жазым етер алдамшы «қызығына» босқа малданып, текке арамтер болмай, өзіңнің жас пен жасамыс, егде мен еңкейген жылдарыңның әрқайсысының бағасын біліп, қадір-қасиетіңді жоғалтпау ләзім шығар.
«Атысу, аңдысу мен таласудың,
Санасу, табысу мен жарасудың,
Мінезін мынау а ң
Білсем деп құпиясын аласұрдым...»
(М. Мақатаев, сонда).
Тірліктің тәтті ұйқы мен ашкөз қомағайлықтан, яғни өзіңді-өзің еркін меңгеріп, ерік-жігеріңді билей алмаудан асқынатын әсіре «қызылы» мен әзәзіл ләззатына салынып, көрсеқызарлық, құмарлық, мансапқорлық, дүниеқоңыздық сияқты сырқатына шалдықсаң-ақ, шектен көп шекер де «У» - ға айналып, тірідей «жерлеп» тынады. Сондықтан адам рухы асқақ болып, тән оның құлы ретінде қызмет етсе, шіркін! Керісінше жағдайда, пенденің хайуаннан айырмасы, фәниде мән-мағынасы жоқ. Кемеңгер Шәкәрім қажы айтпақшы: «Тән – терезе, ой қожасы; оймен анық байқасаң» немесе «жан қожа тәнге, тән құлы; еріксіз айдап жүр демек».
Жан адамды жүрек арқылы билейді. Жүрек аса сезімтал: көреді, естиді, сөйлейді және талдайды, зерделейді, түйіндейді, шешім қабылдайды. Жүрек сезім пернесі арқылы тыныстайды және өз әмірін тағы да сол сезім құдіреті арқылы жеткізеді. Ал, сезімнің дүр қасиетін бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін бе?! Көк жүзінен себезгілеген сәуледей жарқын, самал сүйген гүлдей нәзік, телегей теңіздей тұңғиық, кеңістіктей шексіз де шетсіз ол... нәзік, мөлдір, терең, сыршыл, жүйрік, намысшыл және мейірімді, қатал, аса кешірімшіл. Себебі, ол алғыр, адал, сабырлы, жанашыр, батыр, зерделі, өкпешіл, аса әділетті.
Жүректен туса солай, жүректерге жетеді. Қуантады, ренжітеді, толғантады, тебірентеді. Маңдайыңды, тіпті тасқа ұрғыза отырып та үйретеді, үлгі етеді. Сезім сөлін сезіне алсаң, көгінде шарықтап, тереңінде тебірене алсаң, «өмір» деп, лүпіл қаққан жүрек тілін түсіне алсаң, адам деген атты ардақтай алсаң, үкілеп, үміт артады. Алға мақсат қоясың, арман қанатында қалықтап, шыныға түсесің, адам боп өтуді аңсайсың. Егер сезім селкеу тартса, сөзде салмақ, істе қадір, тірлікте мағына қалмайды. Адамға тән асыл қасиеттерді азырқанып, оларды нағыздандырмақ болып нағыз адам, жаңа адам, нағыз батыр, нағыз ғалым, нағыз туыс, тіпті мөлдір махаббат, т.с.с. іздеп әлекке түсетініміз де сол адами құндылықтардың сұйылған татымсыз сиқы ғана. Шындығында, адам мен оған тән адами қасиеттер – ешқандай қосымшасыз-ақ асқақ.
Сезім – қатал. Шынайы болған соң солай. Найзағайдай жарқылдайды, жаныңды шүберекке түйесің. Жүректен туған соң солай. Сене тұрып, сүйе тұрып алдансаң. Аянбайды ол. Небір қатыгез қару-жарақ та, зәрлі зілзала да оның жанында түкке тұрмайды. Ештеңені бүйім көрмейді. Сезім наласы жойқын. Назаланған жүрекке де, жазаланған жүрекке де – жантәсілім. Жарады, жарылады. Жалын жүрек күрт суынса – күлпарша. Жүректегі жарылысқа тең келетін ешқандай қуат жоқ.
Сезім – сабыр екен... сарыуайымға салынбай, сабыр табу да рухқа тәуелді-ау!
Объяснение:
Что такое долг? Весь мир потрясла трагедия Армении — землетрясение в декабре 1988 г. Тысячи погибших. Стихия. К сожалению, люди пока не умеют ею управлять. А подготовиться заранее? Оказывается, можно. Существуют специальные методы строительства для районов повышенной сейсмоопасности. Удается достигнуть главное: сократить число жертв. Яркий пример — случившееся спустя год после Армении землетрясение приблизительно такой же силы в Сан-Франциско (США). Погибших 63 человека. А ведь это город многомиллионный, с гигантскими небоскребами (ни один из которых, кстати, не был разрушен, даже не покосился). В Армении же многие здания рассыпались как карточные домики. Чаще всего потому, что при сооружении нарушались строительные нормы. А ведь должны же были их соблюдать... Должны были...
А еще раньше был Чернобыль — величайшая в истории авария... Тут уж на стихию не сошлешься. Были грубо нарушены правила эксплуатации и обслуживания оборудования станции, не сработала специальная защита, потому что была отключена, хотя делать этого нельзя, нельзя категорически. Персонал станции обязан был неукоснительно, тщательно соблюдать эти правила. А руководители должны были постоянно, неустанно все проверять, контролировать, заботиться о безопасности и т. д. Должны были...
Совесть. Вы, наверное, уже заметили, что в наших рассуждениях о долге упущен один важный момент: мы не выяснили, кто же контролирует, оценивает исполнение долга. Или, может быть, вообще не существует контроля?
Существует, и даже двойной: внешний — контроль общества (общественного мнения) и внутренний — самоконтроль человека, т. е. совесть. Вот о ней и поговорим.
...Есть в Польше небольшое селение Треблинка. Во время Второй мировой войны близ него находился один из самых страшных фашистских лагерей смерти. Здесь фашисты уничтожили сотни тысяч людей, в основном еврейской национальности, из разных стран мира. На одном из каменных надгробий, установленных на территории бывшего лагеря, высечено: «Януш Корчак и дети».
Януш Корчак — великий польский педагог. Любовь к детям, забота о них были смыслом его жизни, и дети отвечали ему взаимностью. Он писал книги для детей и для взрослых. Перед войной стал директором Дома сирот, почти единственным родным человеком для одиноких детей. Когда немцы ворвались в Польшу, фашистский топор был занесен и над детским приютом: приказано было уничтожить его маленьких обитателей, потому что все они были евреи. На директора приказ не распространялся, он имел необходимые документы, мог в любое время скрыться и продолжать борьбу. Но он поступил иначе. Когда эсэсовцы, вытолкав детей из помещения, повели их на вокзал, в первом ряду пошел учитель. Поезд увез всех в концлагерь, в камеру смерти.
И все же тайну совести, наверное, никогда не смогут раскрыть. Никто не знает точно, откуда у человека совесть, почему она обладает такой силой, все видит и знает, почему умеет подсказать нам, какой сделать выбор, почему умеет дать внутреннюю оценку нашему выбору, нашему поступку, почему вообще именно перед совестью нам нужно держать ответ. Одни полагают, что совесть — это голос Бога внутри человека, другие утверждают, что она результат долгого развития человеческого опыта. Впрочем, так ли уж это важно? Важно, что она есть.