1-мәтін

Қыс қатты. Қар қалың. Қасқырды қар көтереді. Атты көтере алмайды.

Мұның бәрі екі қасқыр жайындағы Қараадыр елінің аңыз-әңгімесі еді. Жиын болып

көпшілік бас қосса, көп әңгімелері екі қасқыр жайында болатын. Көксерек семіргенде, ірілеп

өскенде — осындай даңқ, атақ ішінде семіріп, өсіп келе жатыр еді. Осы күйлердің бәрімен

қатар, Көксерек оңашада елсізде қатты ойыншы болатын. Түс кезінде, я таңертең бір малды

тасада аунатып жеп алып, елсіздегі қашандау жатақтарына қайтады. Сондайда ақ қасқыр

жүрістен талып келіп тынығып жатса, Көксерек айналасында қар боратады. Жүгіріп

екпіндеп кеп тістеп өтеді. Басынан асып аунап түседі, кейде ақ қасқыр ырылдап тісін

сақылдатып, құлағын жымитып, ашумен тап береді. Ондайда Көксерек те қатты қорылдап

гүр-гүр етеді. Кейде секіріп кеп ақ қасқырдың желкесінен қапсыра тістеп алып, қысып

тұрып-тұрып барып қоя береді. Екеуі осыдан әрі ұзасып барып таласпайды. Артынан

Көксерек қайта ойнайды.

2-мәтін

Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» әңгімесінде ауыл баласы Құрмаштың қасқырдың

күшігін асырап алуы жайында. Қаламгер туындысында табиғаттағы тағылық заңы, адам мен

жан-жануар арасындағы шекараны шебер суреттейді. Көксеректі күшік кезінен

қамқорлықпен құшағына алып, мәпелеп өсірген Құрмаш сүйкімді бөлтірігін кімнен де

болсын қорғаштағанымен, ауыл ақсақалдары қасқырдың бөлтірігінен секемденіп, тағылық

заңның өзгермейтінін бала Құрмашқа түсіндіруге тырысады. Әйткенмен, өсе келе далаға

қашып, бірнеше күн қатарынан бой көрсетпеуге дағдылана бастаған Көксерек арада біраз

уақыт өткен соң бір топ қасқырды бастап, өзге ауылдармен қатар Құрмаш ауылының

қойларына да шабуыл жасай бастайды. Мұның арты Көксеректің қой бағып жүрген

Құрмашқа шауып, қамқор болған иесін өлтіруіне ұласады. Адамзат пен жануар әлемінің

заңы басқа және ол тоғыспайды да. Тоғысқан жағдайда, артының жақсылыққа апармасын

әңгімеден ұғынғандаймыз.
​

3-

-тапсырма. Мәтінді түсініп оқы. Қою қаріппен берілген сөздердің

мағынасын анықта. Мәтінде қандай мәселе көтерілгенін айтып, стихи

анықта.

Қазақстан — мұнайлы мемлекет. Мұнай қоры еліміздің батыс бөлігіне

орналасқан. Жыл сайын 32 миллион тонна мұнай өндіріледі. Жаһанда ме

най өндіруден 18-орында. Қазақстанда мұнай құбырын 10 000 шақырым

дейін жүргізген. Мұнай өндіретін 32 стансы жұмыс істейді.

Батыста мұнай кені бар екенін қазақтар ертеде білген. Олар мұнай

адамның, малдың жарасын емдеген. Алғаш бұрғылау жұмыстары Батыс

тағы Қарашұңғыл жерінде жүргізілген. 1899 жылы 40 метр тереңдікте

алғаш мұнай бұрқағы атқылаған. Осы кезден бастап Ұлы дала елінде мұнай

өндірісі басталды. Ал Доссорда 1911 жылы 226 метр тереңдіктен мұнай бр.

Қағы атқылаған. Осы жерде Қазақстандағы алғаш мұнай өндіру өнеркәсіб

басталды.

1985 жылды Атырау облысы Құлсары қаласында тосын оқиға бол

ды. №37-ұңғымада қатты қысымнан мұнай өндіретін құралдың бір бөліп

жұлынады. Ауаға мұнаймен бірге улы газ атқылаған. Өрт болып, от

бұрқақ 40-50 метрге көтерілген. Жердегі өртті орбитадан ғарышкерлер 2

көрген. Қыс мезгілінде өрттен бірнеше километр жер жылынып, жерге ш

шыққан. Бұл өртті бір жылдан кейін әрең сөндірген. Қазір мамандар мұнд

Экологиялық апаттың алдын алады.

Туған жер адам өмірінде киелі орын алады. Осы жер оны өткенімен және болашағымен байланыстырады. Ата-баларымыз найзаның ұшымен, білектің күшімен сақтап бізге аманат етіп қалдырған асыл қазынаны көзіміздің қарашығындай сақтауымыз қажет. Жыраулар жырлаған, ақындар өлең арнаған, суретшілер сурет арқылы туған жердің әсемдігін, олар үшін аса қымбат екендігін көрсетуге тырысқан. Туған жеріміздің топырағы, асқар таулары мен өзен-көлдері, даласы өте қажет екенін, сол үшін туған жерімізді құрметтеу, қорғау біз үшін міндет екенін естен шығармауымыз қажет. Бір сәт көзімізді жұмып туған жерімізді ойға алатын болсақ, ең алдымен ата-ана, бауырларымыз және достарымыз еске түседі. Себебі туған жер ол адамның шағын Отаны. Самал желімен, балалық шақтағы естеліктерімен, ата-апаларының қызықты әңгімелерімен байланыстырады. Халықта «Туған жердің жусаны жұпар», – деп бекерден айтылмаған. Әрбір тас, әрбір гүлі, бәрі-бәрі адам үшін ыстық болып тұрады. Сонымен қатар бабаларымыз қалдырған туған жерге байланысты керемет мақалдар көп.