Фонологияда дауысты үндестік - бұл дауысты сөздер бір классқа жатуы керек болатын ассимиляция процесі (яғни «үндестікте»). Дауысты үндестігі бар тілдерде дауысты дыбыстардың бір-біріне іргелес болуына қатысты шектеулер бар. Дауысты үндестік көптеген агглютинативті тілдерде кездеседі. Жұрнақтар мен префикстер әдетте дауысты үндестік ережелеріне бағынады. «Дауысты үндестік» термині
екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынада ол прогрессивті немесе регрессивті болсын, дауысты ассимиляциялаудың кез-келген түріне жатады. Осы мағынада «дауысты үндестік» термині «метафония» терминімен синонимдес. Екінші мағынада дауысты үндестік тек прогрессивті дауысты үндестікті білдіреді (басынан аяғына дейін). Регрессивті үйлесімділік үшін
umlaut термині қолданылады. Бұл тұрғыда метафония - жалпы термин, ал дауысты үндестік пен умлаут метафонияның кіші түрлері болып табылады. Умлаут термині дауысты градация түрін білдіру үшін басқа мағынада қолданылады. Бұл мақалада біз прогрессивті және регрессивті үйлесімділік үшін «дауысты үндестігін» қолданамыз.
Бегабат Ұзақов
«Жантаза» (әңгімеден үзінді)
Екі күннен бері орта бойлы, төртбақ денелі, қалың қабақты, қарасұр жігіт торы
атпен желдіртіп келеді. Бес қаруын түгел асынған. Қызылқұмның жұмақ көркіне қызыға
көз тастап келе жатқан жасы әлі жиырмаға тола қоймаған жігіттің кеудесіндегі елдің
тірлігі де үнемі осындай мамыражай кеше берсе ғой деген арман ұлғая түсті.
«Тіршілік неткен тұрлаусыз еді! - деген ой келді оның қиялына. – Айналаны
көріктендіріп тұрған мына раң, қызғалдақтар құралайдың салқыны өткен соң күнге
күйіп, желге ұшарын білмейді-ау! Адамдар солай, тайталасып өтеді. Күреспесең,
ғұмырың қамшының сабындай қысқа. Тосыннан келген дүлей күш сындырып кеткенін
байқамай да қаласың...»
Болатын бала он төртінде бас болар. Кеудеде жолбарыс жүрек соғып тұрған кезде
ер жігіт үйінде бұғып жата алмас. Сыр бойындағы қалың елдің қамын жеп, жас күнінен
атқа қонып, ақ найза ұстады. Он жетіге толар-толмас кезінде айрандай ұйып отырған елге
оңтүстіктегі ала шапандылардың әскері киліге кіріп, ойран салды. Жекпе-жекте бас
батырына найза қадап, аттан аударды. Ел тізгінін ұстағандар екі тарапқа жалтаңдап
ашырқаған халқын тойдырудың орнына, алқымын толтыруымен әлек. Жағдай бұлай
жалғаса берсе, тұлымды ұл - құлға, бұрымды қыз - күңге айналарын сезген бұл жігіт
араздасқан ағайынды жарастырып, елді біріктіруімен әуре. Арал, Сырдың кейбір
салаларына бөген құрып, егіншілікпен айналысуға үндеді.
Егіншілікті үйретудегі мақсат – шашыраңқы елді жинау. Біріккен жұртты жау жеңе
алмайды. Мұны түсінгендер Сырды сағалағанымен, малына малданып, қырды жағалап
кететіндер де бар. Қай-қайсы да басына іс түскенде әскері бар болғандықтан бұған
келеді. Оның самсаған қалың қолы бар, жүздеген жігітті машықтандырып, жау шапса,
лап қоюға дайындап қойған. Таса жердегі әскери жаттығуларда шыңдалған жігіттер
былайғы кезде өз тірлігімен айналыса береді.
Фонологияда дауысты үндестік - бұл дауысты сөздер бір классқа жатуы керек болатын ассимиляция процесі (яғни «үндестікте»). Дауысты үндестігі бар тілдерде дауысты дыбыстардың бір-біріне іргелес болуына қатысты шектеулер бар. Дауысты үндестік көптеген агглютинативті тілдерде кездеседі. Жұрнақтар мен префикстер әдетте дауысты үндестік ережелеріне бағынады. «Дауысты үндестік» термині
екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынада ол прогрессивті немесе регрессивті болсын, дауысты ассимиляциялаудың кез-келген түріне жатады. Осы мағынада «дауысты үндестік» термині «метафония» терминімен синонимдес. Екінші мағынада дауысты үндестік тек прогрессивті дауысты үндестікті білдіреді (басынан аяғына дейін). Регрессивті үйлесімділік үшін
umlaut термині қолданылады. Бұл тұрғыда метафония - жалпы термин, ал дауысты үндестік пен умлаут метафонияның кіші түрлері болып табылады. Умлаут термині дауысты градация түрін білдіру үшін басқа мағынада қолданылады. Бұл мақалада біз прогрессивті және регрессивті үйлесімділік үшін «дауысты үндестігін» қолданамыз.
Объяснение: