1. Мәтіндерді оқып, ой қорытындысын шығарыңдар.
|
Қайран, балалық-ай, десеңізші! Онда мен кіп-кішкентай сәби едiм. Ал
айнала таулар да, үйлер де, қойтастар да, жылқылар да – бәрі-бәрі үлкен
болатын. Адамдардың бәрі «айналайыннан» басқа сөзі жоқ кілең мейірімді
жандар болып көрінетін... Қария кісілердің сақалынан қадір-қасиет көрініп
тұратын еді. Ер мінез жігіттердің кесек тұлғаларынан, қыз-келіншектердің
жүріс-тұрысынан мен адамзаттың асқақ сұлулығын түйсіксіз байқаған
болармын. Солардың бәрі мені аймалап, сүю үшін жаратылған жандар
сияқты еді.
Ол
ол ма, анау асқар таулар, етектегі шексіз дала, көгілдір аспан, түнде
жымыңдаған жұлдыздар, толықсып туған ай, жасыл жайлау – бәрі-бәрі тек
маған ғана елжірей қарап, мені ғана аймалап, әлдилейтін сияқты еді. Дүние
сенің сәби көзіңмен көргендегідей өмір бойы қайырымды, аспаны күмбез, желі
жібек, әдемі ертек болып тұра берсе, кәне!
П
Тек оқта-текте ауылдың үстін, тау бөктерін тұнжыр бұлт торлайтын. Бұлт
сонда менің үндемес шаруақор әкеме ұқсайтын. Ал күн күркіресе, апамның ере-
сек балаларына ақырып-зекіргені есіме түсіп, жым боламын. Жаңбыр жауса,
жас баланың көз жасындай, кімді аяйтынымды білмеймін, әлдекімге жаным
ашып, жылағым келе берер. Биелер шұрқырап, құлындар құтырып, ауылды
айнала шауып, еріксіз елеңдетеді. Ала құйындай далаға сен де жүгіре жөнелгің
келеді. Енді бірде аспанға аң-таң боп қарап қаласың. Буда-буда бұлттар жалы
желбіреп, шауып бара жатқан асау айғырлар сияқты. Кішкентай қолдарыңды
созып, сол керемет дүниеге ұшып барып, әлгі қанатты тұлпардың жалынан
сипалағың келеді. Баланың бақытты шағы сол кереметке сенгенінде шығар.
Кейін есейе келе әлгі бұлттың су екенін, күннің қызуымен бу болып ұшатынын
білу қандай қатал!
Ертексіз өскен бала - рухани мүгедек а ға
әжелері не шешелері ертек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қазіргі келін-
дерім немерелеріме бесік жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құлағына
анасының әлди әні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең боп қалмаса деп қор-
қамын.
(Бауыржан Момышұлы «Ұшқан ұя» )
Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің.(Үйде қандай тәрбие көрсең өскенде сондай боласың деген мағынада)
Шешесін көріп, қызын ал. ( Шешесі қандай болса қызы да сондай болады деген мағынада. Мысалы: Шешесі тәрбиелі болса, қызы да тәрбиелі)
Апасының киген тонын сіңлісі де киеді. (Апасы қандай тәрбие көреді сіңіліңсі де сондай тәрбие көреді.)
Ағаны көріп іні өсер,
Апаны көріп, сіңілі өсер. (Ағасы не істесе інісі дже соны істейді, ал апасы не істесе сіңілісі де соны жасайды)
Ұлыстың Ұлы күні – «Наурыз» мерекесімен байланысты концептуалды ұғымдардың бірі. Ұлыстың ұлы күні деген сөз орамындағы Ұлы күн, Жылдың бас күні. Ең абзал, ең мәртебелі болып ұғынылғандықтан қазақтар Ұлы күн деп атаған. Ал ұлыс сөзі жұрт, ел, халық білдіретін жиынтық ұғымның атауы. Ұлыс оң болсын дегендегі ұлыс осы аталған мағынаны білдіреді. Қысқасы, сөз бір-бірімен байланысып, тіркесіп барып «Наурыз» мейрамы дегенді білдіреді. Мәшһүр Жүсіп: «Қазақта Наурыз деген кісі аты болған. Келін-кепшіктер атай алмай «Ұлыс күні» деп, Ұлыстың ұлы күні деп кеткен. «Ұлыс» - Түркінің ата-бабаларынан қалған ескі тіл. Біздің қазақта Ұлыстың ұлы күні – «Наурыз» - дейді.
Наурыздама тойы – «Наурыз» мерекесіне қатысты негізгі ұғымдардың бірі, наурыз көжеден басқа. Әдетте, ел ішіндегі аса бай, дәулетті адамдардың наурызды той қылып өткізуін наурыздама дейді. Наурыздама тойы бір аптаға созылып, сегізінші күні тойға келгендер тарай бастайды. Арқа еліндегі дәулетті Тәтидің наурыздама тойын өткізген деп, арғынның атақты биі Едігені жүз кісісімен күткендігі жөнінде Мәшһүр Жүсіп жазбаларында мынадай дерек бар: Сіз бір жақтан бір жаққа бара жатқан жолаушы емессіз, әдейін наурыздама қылдыра келдіңіз! Ұдайымен сегіз күн қылмаған соң, мұның қылуға не сәндігі бар?! – деп, сегіз күн күтіп, сыйлап, бір күнінен бір күнін асыра беріпті.
Тәти мырза алдырған түлкілерінің ішінде бір қара түлкісі бар, наурыздаманың үстінен келіп қалыпты. Қара түлкі алдырып келгеніне бір қуанып, «Наурыздама қылдырамын!» - деп, Едігенің келгеніне қуанып:
«Бұл наурыздама Баяудікі болды. Мен ұрғашы наурыздамасына ортақтаспаймын!» - деп, басы Едігенің өзіне түйе бастатқан тоғыз, онан кейінгісіне: біріне ат, жүз кісіден бір кісіні құр қойған жоқ. Ең аяқ атшыларға бір-бір матадан үлестіріп: - Міне, менің наурызым! – деп, сый қылыпты.
Міне, сондай жақсы күнде тасып кетіп алған дуа ұрпағынан Шорман шығып, Мұса шығып, байлық, беклік таласа қоса шығып, жалпақ Сүйіндікке құт ауыл, ұйытқы ауыл болып тұр. Бұл күндегі пәленшекем, түгеншекемнің пейіліне қарағанда, тағалы торы тай ұстап тұра алмайтұғын пейіл бар. Атасына, бабасына тиген осы екен. Оңған, ілгері басқан біреуді: «Шіркін атасына, бабасына дуа тиген тұқым ғой!» - дейді.
Халықтың Наурыз мейрамындағы салт-ғұрыптардың бір алуаны табиғатпен «тіл табысу», оны қасиеттеу мағыынасында болса, енді бір алуаны адамдар арасындағы этикалық-моральдық қатынастарды реттеу, нормаларын нығайту, жолға қою мақсатына бағытталады. Жүректе // көңілде өткен күннен дақ, реніш, өкпе-қалдықтың қалмауы, бұларды дер кезінде жүректен // көңілден кетірмесе, аяғы араздыққа, дау-жанжалға, қатыгездік пен қастандыққа апарып соқтырады. Сондықтан Наурыз мейрамында кешірім сұрау, кешіру тәрізді адамгершілік акциясы өткізілген. Мұның өзі жүректі таза ұстау, кір шалырмаудың халық ұғымында соншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы. РПК «СЛОН», 2013. 4-том. 489-490-бет.
12 Наурыз 2015 ж.