1-тапсырма Тыңдалым. Мәтін бойынша бірнеше сұрақтар құрастыр. Гендік жағынан өзгеріске ұшыраған өнімдердің әлемге тез таралуына, деректерге сүйенсек, ішерге ас таба алмай, аштықтан қырылып жатқан халық себеп болған көрінеді. Өнімнің бір ғана генін өзгертіп, оны тез арада көбейту мүмкін екенін анықтаған ғалымдар, ашаршылықтың алдын алуға тек гені модификацияланған ағзалар ғана көмектесе алатынын білген. Алғашында, мұндай өнімдер тек ашаршылық жайлаған елдерге ғана жөнелтіліп отырыпты. Өндіруші елдердің өзінде оны пайдалануға тыйым салған. Себебі неде? Өйткені, ғалымдар ол кезде оның адам ағзасына деген кері, не оң әсерін зерттеп үлгермеген екен. Ғаламторда жарияланған деректерге сүйен- сеқ, шетелдік ғалымдардың жүргізген зерттеу нәтижесі ГМО-ның аллергия, белсіздік, бедеулік сынды тағы бірнеше аурулар туғызатынын және солардың кең өріс алуына орта туғызатынын дәлелдепті. Дегенмен, ол өзгелер тарапынан қолдау таппай, мақұлданбай отырған көрінеді. Оның себебі, ГМО- дан түсетін табыс көзі болып отырса керек. Мәселен, дамыған елдердің бірқатарында жүргізілген сарап- тама нәтижесі есек пен атты будандастырып алынған жануардан ұрпақ өрбімейтіндігін, гені өзгеріске ұшыраған картопты жеген егеуқұйрықтың да, жүгеріні жеген тышқан- ның да көбеймейтіндігін көрсеткен. Сондай-ақ, картоп геніне сарышаян генін қосу арқылы ешқандай жәндік жемейтін картоп түрінің, қызанаққа солтүстік камбала- сының генін қосудан аязға төзімді, үсімейтін қызанақ түрі- нің қасиеттері анықталған. Тек осындай өзгертілген өнімдермен қоректенген жануарлардың да телі түгелімен өлі туыпты. Дәрігерлер жағы, мұндай өнімдердің асқазан- ның сілекейлі қабатының құрылымын бұзып, зат алмасуды нашарлатып, иммунитетті төмендететінін айтады. Тағы бірқатар ғалымдар болса, ГМО-ның адам ағзасына кері әсерінің болуы мүмкін емес деген пікірде.
Ғалым Боқаш – 1976 жылы 19 маусымда Шығыс Қазақстан облысы, Мақаншы ауданында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да "Шығыстану-үнді филологиясы" бойынша үздік дипломмен, Оксфорд университетін "Оңтүстік Азия тарихы мен саясаты" бойынша MPhil дәрежесі бойынша тәмәмдаған.
ҚазҰУ-да урду және хинди тілдерінің оқытушысы, "Қазақ әдебиеті" газеті мен "Хабар" агенттігінде шығармашылық қызмет, "Қазақстан" республикалық телерадиокорпорациясында шығармашылық және басшылық қызмет, Алматы қаласы әкімінің орынбасары, Қазақстан Республикасының Иран Ислам Республикасындағы елшілігінің кеңесші-уәкілі болып қызмет атқарған.
2010 жылғы сәуір айынан бері "Азат Еуропа/Азаттық радиосы" корпорациясының қазақ қызметінде онлайн-продюсер.
Ғалым Боқаштың 16 жастағы кезі
"16 жасыма хат"
"Сәлем, бозбала Ғалым!
Болашақтан хат жазып отырған – 37-ге толған өзің. Жеке өміріңе қатысты алдыңнан шығатын барша қуаныш пен қиындықты тізіп сақтандыра бергім келмейді - өйткені бәрібір өз қалауыңа сәйкес қимылдайтыныңды білем. Өмірлік тәжірибенің мәні де сол - өз қолыңмен жасаған қателіктен сабақ алып, өз күшіңмен жеткен табысты тиімді етіп жұмсау.
Бірақ құп көретін болсаң, өзіңе айтар бірнеше өтінішім бар.
Бірінші өтінішім - әке-шешеңнің ең бір қиын шешім қабылдайтын кезінде екеуіне бірдей сүйеу бол. Отбасылық және туыстық қарым-қатынаста бірінікі жүз пайыз дұрыс, екіншінікі жүз пайыз теріс, қарама-қарсы екі жақ болмайтынын; бір-біріне байланған көп жақ болатынын ерте түсінуге тырыс. Ол жақтар ажыраған сайын сен де кеми түсесің. Ал ол жақтар жақындай түскен сайын сен де толыға бересің.
Екінші өтінішім - өзіңе жақын болуға ұмтылған барша жақсы жандарды әр алуан жеке дүниетанымдарына қарамастан айнала дос тұт. Бір аңыз бойынша замандастары Ескендір Зұлқарнайыннан оның осыншама табысқа жетуінің сырын сұрапты. Сонда Ескендір айтыпты: "Оның сыры біреу-ақ. Дұшпандарыма әділ болдым, көпшілігі серігіме айналды. Серіктеріме адал болдым, көпшілігі досыма айналды".
Үшінші өтінішім – мамандық таңдаған кезде соңғы сәтте шешіміңді күрт өзгертпе. Сенімсіздік пен "Қазақстанда оқуы жоқ екен" деген сылтауды ысырып тастап, бірден өзің ойлаған шетелдік университетке құжат тапсыр. Бала кезіңнен көкейіңде жүрген арманыңнан айныма. Өзіңе сен, саған болашақтан хат жазып отырған "өзіңе" және сен – астроном болу, сол арқылы көкейіңдегі ең басты сауалыңа жауап табу қолыңнан келеді.
Төртінші өтінішім – екеуміз ғана білетін "бала махаббатың" қалыптастырып кеткен биік идеалды әр бейнеден бір табуға тырысып, өзіңнің де, өзгенің де жүрегін ауыртпа. Қиялыңдағы қыз 27-ге толған кезіңде өзі-ақ ойламаған жерден кезігеді. Сипаттарын жаза алмаймын. Оның қажеті де жоқ. Өйткені ол адамға ешқандай себепсіз ғашық боласың".
Қазақ халқы қалыптасуы үшін оған көптеген тарихи кезеңдерді басынан өткізуге тура келді және бұл процесс бірнеше ғасырға созылды. Ғалымдардың пікірінше, біздің жерімізде Қола дәуірі (Андрон, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері) мен Темір дәуірінде өмір сүрген тайпалар (сақ, сармат т.б.) ирантілдес болған. Ал антропологиялық жағынан моңғолоидтік белгілері бар еуропеоидтік нәсілдер екені көрсетіледі. Қазақ халқының бастауы болып саналатын сақ тайпаларының тікелей жалғасы – үйсін, қаңлы тайпалары. Бұл туралы қытай деректері «Өзі сары, көзі көк, атжақты сақ тайпалары үйсіндердің арасында жүр» деп көрсетеді. Қазақ халқының шығу тегін қарастырғанда лингвистикалық және антропологиялық мәселелерді бөліп қарастырған жөн. Қазақстанның ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге бөлеміз. Біріншісі – үнді-еуропалық, екіншісі – түркілік. Алғашқы кезеңде Қазақстан тұрғындары үнді-еуропалық топтың ежелгі иран тобына кіреді. Бұл кез б.з.д. III-I мыңжылдықтарды қамтиды. Екінші кезең Қазақстан территориясына шығыс жақтан көптеген көшпелі тайпалардың, соның ішінде ғұндардың батысқа қоныс аударуына байланысты қалыптасады. Сақ және сармат тайпаларының жалғасы – үйсін мен қаңлылар ғұн тайпаларымен араласып, ассимиляцияға түскен. Б.з.д. I ғасырда ғұндардың бір бөлігі қаңлы тайпалық бірлестігімен көрші-қолаң отырды. Ал б.з. II ғасырының бірінші жартысында қоныс аударудың екінші толқыны барысында олар Шығыс Қазақстан мен Жетісуға қоныс аударып, VI ғасырға дейін өмір сүрген Юэбань мемлекетін құрды. Қазақстанның байырғы тұрғындары – үйсіндер мен қаңлылардың ғұндармен этникалық жақындасуы іске асып, үйсіндер мен қаңлылардың моңғолоидтік нәсілге өтуі басталды. Б.з. VI ғасырынан бастап Алтай, Сібір жақтан келген түркі тайпаларының басымдылығы байқалады. VI ғасырдың ортасында, 542 жылы Қазақстан жері түгелдей құдіретті, біртұтас мемлекет – Түркі қағанаты құрамына кірді. Одан соң Батыс Түркі қағанаты 603 жылы, Түргеш қағанаты 704-756 жылдары, Қарлұқ қағанаты 756-940 жылдары, Оғыз мемлекеті IX ғ.соңы мен XI ғ. басы, Қимақ қағанаты 893 жыл мен XI ғ. басы, Қыпшақ хандығы XI ғасыр мен 1219 жылдары, Қарахан мемлекеті 942-1212 жылдары өмір сүрді. Осы мемлекеттердің ішінде қазақтардың халық болып қалыптасуында, әсіресе, екі мемлекеттің тарихи рөлі ерекше болды. Біріншісі – Қарахан мемлекеті, екіншісі – Қыпшақ хандығы. Бұлардың құрылуымен этникалық процестер жаңа кезеңге аяқ басты. Қазақ тілінің негізі – әдеби қыпшақ тілі құрылып, қазақтардың өзіне тән антропологиялық кескіні қалыптасты. Алайда шығыстағы қарақытайлардың шапқыншылығы әсерінен Қарахан мемлекеті ыдырап кетті. XIII ғасырдың басында моңғол шапқыншылығы басталып, қазақтардың халық болып қалыптасу процесі үзіліп, XV ғасырға дейін немесе 200 жылдай уақытқа кешеуілдеді. XIV-XV ғасырларда тайпалардың көшіп-қонып, сапырылысуы орын алды. XV ғасырдың II жартысы мен XVI ғасырда қазақ халқының негізгі этникалық территориясын мемлекет етіп біріктіру халықтың да қалыптасу процесінің аяқталуын тездетті. «Қазақ» атауының мағынасын ғалымдар б.з.д. VII-ІV ғасырларда өмір сүрген сақ тайпаларының атымен байланыстыруды ұсынады: «сақ», «каспи», «кас», «қаз», «хаз», «аз», «қасақ».
Академик Н.Я. Марра және Б. Грозный қазақ атауының төркіні «қасақ», «көсек» деп пайымдайды. Академик Ә. Марғұлан, тарихшы М. Ақынжанов, жазушы С. Мұқанов осы пікірді қолдайды. Академик А.Н. Бернштам «қазақ» сөзін «каспи» мен «сақ» тайпасының бірігуінен пайда болған дейді. Көптеген ғалымдардың ойлары мен пікірлерін қорытындылай келгенде, қазақ сөзінің шығу тегін екіге бөліп қарауға болады: «Қазақ» сөзі ең алғаш қас пен «сақ» тайпаларының бірігуінен пайда болған. «Қазақ» сөзінің орта ғасырларда «еркін адамдар» деген мағынасы болған.
Ғалым Боқаш – 1976 жылы 19 маусымда Шығыс Қазақстан облысы, Мақаншы ауданында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да "Шығыстану-үнді филологиясы" бойынша үздік дипломмен, Оксфорд университетін "Оңтүстік Азия тарихы мен саясаты" бойынша MPhil дәрежесі бойынша тәмәмдаған.
ҚазҰУ-да урду және хинди тілдерінің оқытушысы, "Қазақ әдебиеті" газеті мен "Хабар" агенттігінде шығармашылық қызмет, "Қазақстан" республикалық телерадиокорпорациясында шығармашылық және басшылық қызмет, Алматы қаласы әкімінің орынбасары, Қазақстан Республикасының Иран Ислам Республикасындағы елшілігінің кеңесші-уәкілі болып қызмет атқарған.
2010 жылғы сәуір айынан бері "Азат Еуропа/Азаттық радиосы" корпорациясының қазақ қызметінде онлайн-продюсер.
Ғалым Боқаштың 16 жастағы кезі
"16 жасыма хат"
"Сәлем, бозбала Ғалым!
Болашақтан хат жазып отырған – 37-ге толған өзің. Жеке өміріңе қатысты алдыңнан шығатын барша қуаныш пен қиындықты тізіп сақтандыра бергім келмейді - өйткені бәрібір өз қалауыңа сәйкес қимылдайтыныңды білем. Өмірлік тәжірибенің мәні де сол - өз қолыңмен жасаған қателіктен сабақ алып, өз күшіңмен жеткен табысты тиімді етіп жұмсау.
Бірақ құп көретін болсаң, өзіңе айтар бірнеше өтінішім бар.
Бірінші өтінішім - әке-шешеңнің ең бір қиын шешім қабылдайтын кезінде екеуіне бірдей сүйеу бол. Отбасылық және туыстық қарым-қатынаста бірінікі жүз пайыз дұрыс, екіншінікі жүз пайыз теріс, қарама-қарсы екі жақ болмайтынын; бір-біріне байланған көп жақ болатынын ерте түсінуге тырыс. Ол жақтар ажыраған сайын сен де кеми түсесің. Ал ол жақтар жақындай түскен сайын сен де толыға бересің.
Екінші өтінішім - өзіңе жақын болуға ұмтылған барша жақсы жандарды әр алуан жеке дүниетанымдарына қарамастан айнала дос тұт. Бір аңыз бойынша замандастары Ескендір Зұлқарнайыннан оның осыншама табысқа жетуінің сырын сұрапты. Сонда Ескендір айтыпты: "Оның сыры біреу-ақ. Дұшпандарыма әділ болдым, көпшілігі серігіме айналды. Серіктеріме адал болдым, көпшілігі досыма айналды".
Үшінші өтінішім – мамандық таңдаған кезде соңғы сәтте шешіміңді күрт өзгертпе. Сенімсіздік пен "Қазақстанда оқуы жоқ екен" деген сылтауды ысырып тастап, бірден өзің ойлаған шетелдік университетке құжат тапсыр. Бала кезіңнен көкейіңде жүрген арманыңнан айныма. Өзіңе сен, саған болашақтан хат жазып отырған "өзіңе" және сен – астроном болу, сол арқылы көкейіңдегі ең басты сауалыңа жауап табу қолыңнан келеді.
Төртінші өтінішім – екеуміз ғана білетін "бала махаббатың" қалыптастырып кеткен биік идеалды әр бейнеден бір табуға тырысып, өзіңнің де, өзгенің де жүрегін ауыртпа. Қиялыңдағы қыз 27-ге толған кезіңде өзі-ақ ойламаған жерден кезігеді. Сипаттарын жаза алмаймын. Оның қажеті де жоқ. Өйткені ол адамға ешқандай себепсіз ғашық боласың".
Құрметпен, өзің
2013 жылғы қарашаның 3-і
Академик Н.Я. Марра және Б. Грозный қазақ атауының төркіні «қасақ», «көсек» деп пайымдайды. Академик Ә. Марғұлан, тарихшы М. Ақынжанов, жазушы С. Мұқанов осы пікірді қолдайды. Академик А.Н. Бернштам «қазақ» сөзін «каспи» мен «сақ» тайпасының бірігуінен пайда болған дейді. Көптеген ғалымдардың ойлары мен пікірлерін қорытындылай келгенде, қазақ сөзінің шығу тегін екіге бөліп қарауға болады: «Қазақ» сөзі ең алғаш қас пен «сақ» тайпаларының бірігуінен пайда болған. «Қазақ» сөзінің орта ғасырларда «еркін адамдар» деген мағынасы болған.