Орхо́н (монг. Орхон гол) — река в Монголии, правый приток реки Селенга.
Содержание [скрыть] 1География2Достопримечательности3Исторические события и предания4Примечания5СсылкиГеография[править | править вики-текст]Бассейн Селенги
Длина 1124 км, площадь бассейна 132,8 тыс. км². Река берёт своё начало в Хангайских горах в аймаке Архангай, в верховьях имеет узкую, местами каньонообразную долину, образует водопад Улаан-Цутгалан высотой около 20 м и шириной 10 м. В среднем течении долина глубокая, извилистая, в низовьях, по выходе из гор, русло Орхона расширяется до 100—150 метров.
Орхон ровно на 100 км длиннее Селенги и является второй по протяжённости рекой Монголии после реки Керулен (1254 км), однако, принимая во внимание, что Керулен имеет протяжённость в пределах Монголии лишь 1090 км, можно говорить, что Орхон — самая длинная река в пределах границ Монголии.
Средний расход воды вблизи устья около 120 м³/с. Весеннее половодье от таяния сезонных снегов, летние дождевые паводки. Замерзает с ноября по апрель.
Крупнейшими притоками Орхона являются реки Туул и Тамир-Гол.
Достопримечательности[править | править вики-текст]Водопад на Орхоне
В долине реки расположены, в числе множества памятников, два значительных по территории археологических комплекса: Хара-Балгас, древняя столица раннефеодального государства уйгуров, и Каракорум, столица Монгольской империи. П. К. Козлов обнаружил в долине реки несколько гуннских гробниц.
С 2004 года значительная территория (ядро: 7537 га, буферная зона 143 867га), включающая Каракорум, Хар балгас, тюркские монументы и другие объекты вдоль берегов реки Орхон, стала объектом Всемирного наследияЮНЕСКО[1] под названием «Культурный ландшафт долины реки Орхон».
Исторические события и предания[править | править вики-текст]
В 1731 году, во время второго вторжения джунгар во Внешнюю Монголию, решающее сражение между ними и войсками Цинской империи произошло на берегу Орхона, близ монастыря Эрдэни-Дзу. Существует легенда, что когда джунгары вошли в храм, статуя его божества-покровителя прогнала их оттуда, акаменные львы при входе зарычали. Джунгары в ужасе бежали в сторону Орхона и тонули в нём. Цинский император Юнчжэн, узнав об этом предании реке за в победе княжеский титул и выделил 300 лян серебра ежегодного содержания, которое сбрасывалось в воду
Дауысты дыбыстар — дыбыстау мүшелерінің бірыңғай толық қатысуынан, фонациялық ауаның кедергісіз, еркін және баяу шығуынан жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстарфонациялық ауаның көмейде керіліп тұрған дауыс шымылдығына соқтығуынан пайда болған дірілден жасалады. Дауысты дыбыстардыңбасты қасиеті сөз ішінде буын жасап, дауыссыз дыбыстармен тіркесе алатындығында. Қазіргі қазақ тілінің дауыстылар жүйесі 9 дыбыстан құралған: а, о, е, ы, і, о, ө, ұ, ү. Дауысты дыбыстар айтылғанда жақтың, еріннің, тілдіңқатысу дәрежесіне қарай: ашық — қысаң, еріндік — езулік, жуан — жіңішке болып бөлінеді.[1]
Дифтоңдар — екі немесе үш дыбысты біріктіретін: и, у, ю, я
Мысалы: ми [мый], миіз [мійіз], мия [мыйа], тиым [тыйым], тию [тійіу], тию [тыйыу], жиын [жыйын], жиен [жійен], шипа [шыйпа], шие[шійе], сүю [сүйіу], сия [сыйа], би [бій], бидай [быйдай], зиян [зыйан], ию [ійіу], у [ұу], су [сұу] сурет [сүурет] .
Жуан дауыстылар — тілдің кейін жиырылуы арқылы жасалатын дауыстылар: а, о, (у), ұ, ыЖіңішке дауыстылар — тілдің ілгері созылуы арқылы жасалатын дауыстылар: ә, е, (и), ө, ү, іАшық дауыстылар — тілдің таңдайға қарай төмендеп барып көтерілуі арқылы жасалатын дауыстылар, оларды айтқанда жақ кең ашылып, иек төмендейді. Қазақ тіліндегі ашықдауыстылар: а, ә, е, о, ө.Қысаң дауыстылар — жақтың кең ашылмай, тілдің таңдайға қарай жоғары көтерілуі арқылы жасалатын дауыстылар. Қазақ тіліндегі қысаңдауыстылар: ы, і, (и), (у), ү.Еріндік дауыстылар — айтылуда еріннің алға қарай сүйірленуі арқылы жасалатын дауысты дыбыстар: о, ө, ұ, ү, (у). Бұлар орыс тіліндегі әдебиеттерде "Лабиализованные гласные" деп те айтылады.Езулік дауыстылар — айтылуда еріннің кейін тартылып, езудің жиырылуы арқылы жасалатын дауысты дыбыстар: а, ә, е, э, ы, і, (и). Орыс тіліндегі әдебиеттерде "Нелабиализованные гласные" терминімен де беріледі.
Орхо́н (монг. Орхон гол) — река в Монголии, правый приток реки Селенга.
Содержание [скрыть] 1География2Достопримечательности3Исторические события и предания4Примечания5СсылкиГеография[править | править вики-текст]Бассейн СеленгиДлина 1124 км, площадь бассейна 132,8 тыс. км². Река берёт своё начало в Хангайских горах в аймаке Архангай, в верховьях имеет узкую, местами каньонообразную долину, образует водопад Улаан-Цутгалан высотой около 20 м и шириной 10 м. В среднем течении долина глубокая, извилистая, в низовьях, по выходе из гор, русло Орхона расширяется до 100—150 метров.
Орхон ровно на 100 км длиннее Селенги и является второй по протяжённости рекой Монголии после реки Керулен (1254 км), однако, принимая во внимание, что Керулен имеет протяжённость в пределах Монголии лишь 1090 км, можно говорить, что Орхон — самая длинная река в пределах границ Монголии.
Средний расход воды вблизи устья около 120 м³/с. Весеннее половодье от таяния сезонных снегов, летние дождевые паводки. Замерзает с ноября по апрель.
Крупнейшими притоками Орхона являются реки Туул и Тамир-Гол.
Достопримечательности[править | править вики-текст]Водопад на ОрхонеВ долине реки расположены, в числе множества памятников, два значительных по территории археологических комплекса: Хара-Балгас, древняя столица раннефеодального государства уйгуров, и Каракорум, столица Монгольской империи. П. К. Козлов обнаружил в долине реки несколько гуннских гробниц.
С 2004 года значительная территория (ядро: 7537 га, буферная зона 143 867га), включающая Каракорум, Хар балгас, тюркские монументы и другие объекты вдоль берегов реки Орхон, стала объектом Всемирного наследияЮНЕСКО[1] под названием «Культурный ландшафт долины реки Орхон».
Исторические события и предания[править | править вики-текст]В 1731 году, во время второго вторжения джунгар во Внешнюю Монголию, решающее сражение между ними и войсками Цинской империи произошло на берегу Орхона, близ монастыря Эрдэни-Дзу. Существует легенда, что когда джунгары вошли в храм, статуя его божества-покровителя прогнала их оттуда, акаменные львы при входе зарычали. Джунгары в ужасе бежали в сторону Орхона и тонули в нём. Цинский император Юнчжэн, узнав об этом предании реке за в победе княжеский титул и выделил 300 лян серебра ежегодного содержания, которое сбрасывалось в воду
Дауысты дыбыстар — дыбыстау мүшелерінің бірыңғай толық қатысуынан, фонациялық ауаның кедергісіз, еркін және баяу шығуынан жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстарфонациялық ауаның көмейде керіліп тұрған дауыс шымылдығына соқтығуынан пайда болған дірілден жасалады. Дауысты дыбыстардыңбасты қасиеті сөз ішінде буын жасап, дауыссыз дыбыстармен тіркесе алатындығында. Қазіргі қазақ тілінің дауыстылар жүйесі 9 дыбыстан құралған: а, о, е, ы, і, о, ө, ұ, ү. Дауысты дыбыстар айтылғанда жақтың, еріннің, тілдіңқатысу дәрежесіне қарай: ашық — қысаң, еріндік — езулік, жуан — жіңішке болып бөлінеді.[1]
Дифтоңдар — екі немесе үш дыбысты біріктіретін: и, у, ю, я
Мысалы: ми [мый], миіз [мійіз], мия [мыйа], тиым [тыйым], тию [тійіу], тию [тыйыу], жиын [жыйын], жиен [жійен], шипа [шыйпа], шие[шійе], сүю [сүйіу], сия [сыйа], би [бій], бидай [быйдай], зиян [зыйан], ию [ійіу], у [ұу], су [сұу] сурет [сүурет] .
Жуан дауыстылар — тілдің кейін жиырылуы арқылы жасалатын дауыстылар: а, о, (у), ұ, ыЖіңішке дауыстылар — тілдің ілгері созылуы арқылы жасалатын дауыстылар: ә, е, (и), ө, ү, іАшық дауыстылар — тілдің таңдайға қарай төмендеп барып көтерілуі арқылы жасалатын дауыстылар, оларды айтқанда жақ кең ашылып, иек төмендейді. Қазақ тіліндегі ашықдауыстылар: а, ә, е, о, ө.Қысаң дауыстылар — жақтың кең ашылмай, тілдің таңдайға қарай жоғары көтерілуі арқылы жасалатын дауыстылар. Қазақ тіліндегі қысаңдауыстылар: ы, і, (и), (у), ү.Еріндік дауыстылар — айтылуда еріннің алға қарай сүйірленуі арқылы жасалатын дауысты дыбыстар: о, ө, ұ, ү, (у). Бұлар орыс тіліндегі әдебиеттерде "Лабиализованные гласные" деп те айтылады.Езулік дауыстылар — айтылуда еріннің кейін тартылып, езудің жиырылуы арқылы жасалатын дауысты дыбыстар: а, ә, е, э, ы, і, (и). Орыс тіліндегі әдебиеттерде "Нелабиализованные гласные" терминімен де беріледі.