2) Мәтін арқылы автордың не айтқысы келді? Мәтіннің негізгі ойын тұжырымдап жаз. МӘТІН: 1-тапсырма Мәтінді түсініп оқы.
Мен өзiм түсiнбейтiн сөздi әрқашан көкемнен сұрап аламын. Мұндай сұрақтарыма көкем де ерiнбей жауап бередi. Бiр күнi:
– Көке, Болашақ деген кiм? – деп сұрадым.
– Болашақ – бiздiң туысқанымыз, – дедi ол.
– Туысқан болса, үйiне неге қонақка бармаймыз? Көкем күлдi.
– Барамыз. Ертең түстен кейiн жолдастарынды ертiп кел, мен сендердi Болашақтың ауылына алып барайын, – дедi арқамнан қағып.
Ертесiне балаларды түгел жинап келдім. Оқтай түзу көшемен тауға қарай ызғытып келемiз. Көп ұзамай таудың iшiндегi қалың баққа келдік. Алма, өрiк, түрлi жемiс-жидек тұнып тұр екен.
– Мiне, балалар, Болашақтың ауылына келдiк. Ал, Болашақ осы таудың басында тұрады. Анау тауды бұзып жүрген жұмысшылар Болашақтың үйiне қарай жол салып жатыр. Сол жол бiткенде мен сендердi тура Болашақтың өз үйiне алып барамын. Ал қазір қолдарыңа шелек алыңдар да, жерге түскен алманы терiп, мына жерге үйiңдер. Болашақтың салты бойынша жинап жүрiп алма жеуге болмайды. – дедi.
Қалың ағашқа кiрдiк те кеттiк. Қып-қызыл алмаларды шелекке салғың келмейдi, жеуге және болмайды. Ой, көзiм қызып әрең жүрмiн. Амал жоқ, жинап жатырмыз. Бiр кезде мен шыдамай кеттiм. Жұрттың көзiн ала берiп, қызыл сары алманың бүйiрiнен бiр тiстеп алдым. Мұнымды көкем байқап қалыпты.
– Сен Болашаққа келмей жатып ұрлық iстедiң. Ол ұрлықшы баланы ұнатпайды. Енді осы жерде та тұр, – дедi қабағын түйiп. Мен өз ісіме қатты өкіндім. Сәлден соң көкем балаларды шақырып алды.
– Ендi алманы тойғандарыңша жеңдер. Қалағандарыңша алыңдар, – дегенi. Олар отыра қалып алма жей бастады. Мен тамсанып тұрмын. Біраздан соң көкем маған да рұқсат берді.
Ауылға қайтып келемiз. «Шiркiн, Болашақ қандай ғажап адам! Титтей еңбек iстесең, дүниенiң алмасын жейдi екенсiң. Менiң алма жеп қойғанымды Болашақ ағай естiсе, ұят болатын болды. Болашаққа баратын жол тезiрек бiтсе екен.
Сол Болашақтан жаңағы iстеген әбестiгiм үшiн кешiрiм сұраймын», – деп ойлап келемін.
Алтын орда әдебиеті жас ұрпақты патриоттық отаншылдыққа тәрбиелейтін құнды мұра.Осы ретте тарихи жырлардың («Еңсегей бойлы ер Есім», «Абылай хан», «Қаракерей Қабанбай батыр», «Қанжығалы Бөгенбай батыр», «Шақшақ Жәнібек батыр», «Райымбек батыр», «Ер Жәнібек», «Олжабай батыр», «Өтеген батыр», «Исатай-Махамбет», «Досан батыр», «Сұраншы батыр», «Бекет батыр», «Кенесары-Наурызбай», «Жанқожа батыр», «Арқалық батыр», «Ер Әжібай», т.б.) негізгі идеялық мазмұны елді басқыншы жаулардан қорғап, ел мен жердің бүтіндігін сақтау болып келеді.
Әдебиетте батырлар (Ер Есім, Төле би, Қабанбай, Бөгенбай, Абылай, Шақшақ Жәнібек, Райымбек, Олжабай, Ер Жәнібек, Барақ, Ер Әжібай, т.б.) қорқуды білмейтін, жаужүрек жандар. Сонымен қоса батырлардың жекпежектері мен мінген аттарына ғана мән беріліп қоймай, олардың сыртқы тұлға-бітімдеріне де назар аударып, жалпы жұртқа үлгі ете жырлаған. Сөйтіп, елдік пен ерлік туралы халық идеясын жарқырата ашқан. Батырларға портреттік сипаттама берумен бірге олардың адамгершілік қасиеттері де қаға беріс қалмаған. Осы ретте хандар да жырдың негізгі қаһармандары қатарында көрінеді. Ханның әділ болуы – елдің бағы. Елін құрап, ерін біріктіріп берекеге шақырса, бұл – ханның ақылдылығы. Ел тағдырын ойлап, әр істі ақылдасып шешу де ханға қажет әрекет. Біз сөз еткен жырлардағы хандар – ел мүддесін алғы кезекке қойған жақсы істерімен жарқырап көрінетін тұлғалар. Сондықтан олардың іс-әрекеттері мадақ етіледі, барынша шынайылықпен өрнектеледі.
22 наурыз-Дүниежүзілік су күні (World Water Day). Жер бетіндегі адамдардың, өсімдіктер мен жануарлардың өмірі судың сапасына тікелей байланысты екені белгілі. Адамдар үшін ішуге, тамақ дайындауға және гигиена үшін пайдаланылатын судың тазалығы ерекше маңызды.
Адамдардың ластанбаған ауыз су ресурстарына деген қажеттілігінің артуына қарамастан, адам "пайдаланған" судың көп мөлшері ешқандай тазартусыз жер асты суларына, өзендерге, көлдерге, теңіздер мен мұхиттарға түседі. Халықтың қажеттіліктері үшін пайдаланылатын суда көптеген қауіпті химиялық заттар жиі кездеседі: органикалық ластағыштар (жануарлардың нәжісіндегі вирустар, ауылшаруашылық ағынды сулардағы нитраттар мен фосфаттардың қалдықтары, тамақ қалдықтары мен ағынды сулар, мұнай өнімдері), беттік-белсенді заттар (беттік-белсенді заттар), ауыр металдар (кадмий, сынап, қорғасын), синтетикалық химиялық қосылыстардың қалдықтары (пластмассалар, пестицидтер), дәрі-дәрмектер, радиоактивті қалдықтар және т. б.
Судың әртүрлі зиянды қосылыстармен қатты ластануы күтпеген салдарға, соның ішінде көптеген су объектілерінің және оның тұрғындарының толық жойылуына әкелуі мүмкін. Экологтар арасында эвтрофикация процесі жақсы белгілі, онда ауылшаруашылық ағындары, сондай-ақ көлдер мен өзендерге түсіп, азот пен фосформен қаныққан тазартқыштар мен жуғыш заттар су өсімдіктерінің тез өсуіне әкеледі. Осы процестің нәтижесінде тоған өте тез батпаққа айналады, барлық тірі организмдер, соның ішінде балық күн мен қоректік заттардың жетіспеушілігінен өледі.
Ластанған суды қалпына келтіру немесе тазарту өте маңызды қаражат салуды қажет етуі мүмкін болғандықтан, бүкіл әлемде су ресурстарының ластануын болдырмауға арналған бағдарламалар ұсынылады.
Суды қалай ластауға болады?
Суды үнемдеңіз. Таза тұщы судың әлемдік қоры неғұрлым көп болса, су ресурстарының бір бөлігінің ластануы адамзат үшін маңызды болмайды.
Уытты тұрмыстық химикаттарды (еріткіштер, тазартқыштар) және қажетсіз заттарды құймаңыз