2. Мәтінді оқы. Тапсырмаларды орында. Бір күні Сәлім аулада Әлім деген досымен ойнап жүрген. Үйге қарай
қолында таяғы бар ақ сақалды, қарт кісі келе жатты. Сәлім жүгіріп барып
Сәлем берді.
Қарт.
- Кеп жаса, балам! Атаң сені енегелі іске үйреткен екен,- деп риза болып
Қалды.
Содан соң Әлімге қарап:
- Балам, сен неге қарт адамға сәлем бермейсің? – деп сұрады.
– Ата, мен сізді танымаймын ғой, - деп жауап берді Әлім.
- Үлкендерге танымасаң да Салім сияқты сәлем беріп, ілтипат керсетуің
керек, – деді қарт.
Әлім үндеместен темен қарай берді.
• Мәтіннің түрін анықта.
тіге ат Той
Күлтегін жыры (үлкен жазу) жер мен көктің және а ң жаралуы туралы философия толғаудан басталады (биікте Көк тәңірі, төменде қара жер жаралған да екеуінің арасында а жаралған). Бұдан кейін бүкіл а Білге қаған мен Күлтегін батырдың ата-бабалары билік жүргізгені, түгел түркінің басын қосып, қуатты мемлекет орнатқан Бумын қаған мен Істемі қаған мадақталады.
«Күлтегін» жырының авторы Түрік қағандығының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы да абыройлы дәуірін зор мақтаныш сезіммен жырлайды. Сондай-ақ ақын Бумын қаған мен Істемі қаған қайтыс болған соң түркі елінің тағына дарынсыз қағандар отырғанын, халықты опасыз бектер мен жүгенсіз әміршілер билегенін күйінішке толы жыр жолдары арқылы жеткізген («Соңындағы інісі ағасындай болмады, Ұлдары әкесіндей болмады. Біліксіз қағандар отырған екен, Жалтақ қағандар отырған екен»). Табғаш елінің алдауына көнген Түрік қағандығының бектері өзара араздасып, елдің ішкі бірлігіне көп нұқсан келтірді. Елде алауыздық туды. Түрік қағандығының іргесі шайқала бастады. Бұл өте қауіпті кезең еді. Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге тәуелсіз, еркін өмір сүргенін жырлай келіп, ол осы жолдан тайып, дұшпанға алданған сәттерінде: «Бек ұлдары – құл болды, Пәк қыздары – күң болды», – дейді. Міне, содан кейін Күлтегін батыр көп әскер жиып, түркі елін жаудан азат етуге кіріскені зор сүйіспеншілікпен суреттеледі.
Түркі әскерінің оғыз, соғды, түргештерге, т.б. қарсы жүргізген шайқастары, ал Күлтегін батырдың шайқас алдындағы жекпе-жекке шығып, жауды ұдайы жеңіп отырғаны зор шеберлікпен бейнеленген. Жырдың авторы Күлтегін мінген аттың сипатын, ат әбзелдерінің әдемілігін, батыр қаруының сұсты көрінетінін ұтымды теңеулер арқылы көрсете білген. Жырда Күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. Ақын Күлтегіннің ерлігі туралы: «Бастыны – еңкейтті, Тізеліні – бүктірді», – дейді. Сөйтіп, жырда Күлтегін батырдың күллі түркі халқын тәуелсіз еткені әрі оны байлыққа кенелткені «Жалаңаш халықты тонды, Кедей халықты бай қылдым. Аз халықты көп қылдым. Тату елге жақсылык қылдым», – деп зор мақтаныш сезіммен баяндалады: «Күлтегін» жырының басты идеясы – түркі халқын ауызбірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ежелгі ата-баба жолы мен салт-дәстүрін берік ұстауға үндеу болып табылады. Жыр соңында Күлтегін батыр қайтыс болғанда бүкіл түркі халқы қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап, жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көптеген атақты адамдар – елшілер, батырлар, бектер, тас қашайтын шеберлер, т.б. келгені айтылады.
Күлтегін жыры – елдің ішкі бірлігін жыр еткен, идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі биік поэзиялық туынды. 2001 жылы 18 мамырда Астана қаласындағы Еуразия ұлттық университетіне Күлтегін жазба ескерткішінің көшірмесі қойылды.
1.Сөздерді тәуелдеу:
Жекеше
I жақ- менің оқығаным, келгенім,баратыным,келетінім, жазғаным, айтқаным.
II жақ -сенің оқығаның,келгенің,баратының,келетінің,жазғаның, айтқаның.
II жақ сыпайы -сіздің оқығаныңыз, келгеніңіз, баратыныңыз, келетініңіз,жазғаныңыз, айтқаныңыз.
III жақ -оның оқығаны, келгені, баратыны, келетіні, жазғаны, айтқаны.
Көпше
I жақ- біздің оқығанымыз, келгеніміз, баратынымыз, келетініміз, жазғанымыз, айтқынымыз.
II жақ - сендердің оқығандарың, келгендерің, баратындарың,келетіндерің, жазғандарың, айтқандарың.
II жақ сыпайы-сіздердің оқығандарыңыз, келгендеріңіз, баратындарыңыз, келетіндеріңіз, жазғандарыңыз, айтқандарыңыз.
III жақ-олардың оқығаны,келгені,баратыны, келетіндері, жазғандары, айтқандары.
2.Сөздерді септеу
Атау септік:
Оқыған / келген / баратын / келіп/ жазып/ айтады
Ілік септік
Оқығанның / келгеннің / баратынның / келетіннің/ жазатынның /айтатынның
Барыс септік
Оқығанға / келгенге / баратынға / келетінге/ жазатынға / айтатынға
Табыс септік
Оқығанды / келгенді / баратынды / келетінді / жазатынды / айтатынды
Жатыс септік
Оқығанда / келгенде / баратында / келетінде / жазатында / айтатында
Шығыс септік
Оқығаннан / келгеннен / баратыннан / келетіннен/ жазатыннан / айтатыннан
Көмектес септік
Оқығанмен / келгенмен / баратынмен / келетінмен / жазатынмен / айтатынмен
3.Сөздерді көптеу
Оқығандар
Келгендер
Баратындар
Келетіндер
Жазатындар
Айтатындар
4.Сөздерді жіктеу
I жақ - Мен оқығанмын, келгенмін, баратынмын, келіппін, жазыппын, айтатынмын.
II жақ -Сен оқығансың, келгенсің, баратынсың, келіпсің, жазыпсың, айтатынсың.
II жақ сыпайы- Сіз оқығансыз, келгенсіз, баратынсыз, келіпсіз, жазыпсыз, айтатынсыз.
III жақ- Ол оқыған, келген, баратын, келіпті, жазыпты,айтатын.
Көпше
I жақ - Біз оқығанбыз, келгенбіз, баратынбыз, келіппіз, жазыппыз, айтатынбыз.
II жақ- Сендер оқығансыңдар, келгенсіңдер, баратынсыңдар, келіпсіңдер, жазыпсыңдар, айтатынсыңдар.
II жақ сыпайы- Сіздер оқығансыздар, келгенсіздер, баратынсыздар, келіпсіздер, жазыпсыздар, айтатынсыздар.
III жақ - Олар оқыған, келген, баратын, келіпті, жазыпты, айтатын.