3. а) Сейлем құрап жаз. Бүгін аспан ашық қолайлы күн райы қолайсыз күн райы ә) Кейін, шейін, дейін, бері сөздерін қолданып, сөй құра. Үлгі: Жаңбырдан кейін кемпірқосақ шықты. Кешке шейін алаңда ойнадым.
3. а) Сейлем құрап жаз.
Сейлем құрып жазу оқушының алғашқы үйретушісіның болашағын формалайтын бір шерттік іс-әрекет. Оқушымен бірінші сияқты жұмыспен байланысты, сейлем құрып жазу оқушының мас?
3. а) Сейлем құрап жаз. Бүгін аспан ашық қолайлы күн райы қолайсыз күн райы
Бүгін аспан ашық дегені сөздік префикс немесе көмекші сөздерін қолданып казақша сөйлем жазу әдісі арқылы сөйлем табиасынан жазылып тұр. Аспан ашық дегені төрт әдісті көрсетеді:
- Бірінші, "Қолайлы күн" сөздігімен басталады. Бұл әдісдегі "қолайлы" сөзі "қол-" - орналасқан мекенді тереңдеймелетін сөздін префиксі, "-айлы" - мекенді тереңдеймелететін сөздің суффиксі. "Қолайлы" сөзі біреулу қалыпты суффикске қашылды, бұл да мысалға максат беретін, күнге арналған мекенді тереңдеймелетін сөзді.
- Әкінше, "Райы" сөзімен тамызған болады. "Райы" - "нейро" деген сөз құлақтарды ашуын білдіреді. Күннің айдыны, мектептің басталу уақыты, т.б. үшін біраз да зат емес қалыпты сөз уақытын көрсетеді.
- Үшінші, "Қолайсыз күн" сөздігімен тамызған болады. "Қолайсыз" префиксі "қол-" - орналасқан мекенді тереңдеймелетін сөздін префиксі, "-айсыз" - мекенді доғарушылардың басталуын көрсететін туралы деген сөздің суффиксі. "Қолайсыз" сөзі біреулу қалыпты суффикске қашылды, ал қазіргі уақытта "қостарылған" ай неше? деген мысал арқылы мекенді доғарушы болмайды сөзді көлденесіз.
- Төртінші, "Райы" сөзімен тамызған болады. Азамат доғарушылардың басымдық лауазымы туралы деген сөзді көрсетеді.
Ә) Кейін, шейін, дейін, бері сөздерін қолданып, сөй құра.
"Кейін" сөзі, "кей-" көмекші сөзі префиксімен басталады, "шексіздік, болашаққа дегенменай заман" деген тамызданады. Оқушының максатының "кейіндік" болатын күнмен зірек болып табылатын немесе көркем тез оңға байланатын немесе орындалатын ерекшелікті айту болса сөзді қолдану керек. Осы сөзге ұяшық тілдерде "after", "later", "then" деп теріскелей атап отырып жатады. Мысалы, "Мерекечесіне апармақ бастаны кейін өтті" осы сөзмен илимий жатады.
"Шейін" сөзі, "ше-" көмекші сөзі префиксімен басталады, "шексіздік, алдындағы заман" деген тамызданады. Оқушының максатының "шейінде" болатын күнмен зірек болып табылатын немесе шамамен қосымша, үлгілі, бағасыз немесе айту болса сөзді қолдану керек. Осы сөзге ұяшық тілдерде "before", "in front of" деп теріскелей атап отырып жатады. Мысалы, "Мектепке шейінде жүгізіп отырды" осы сөзмен жазылу керек.
"Дейін" сөзі, "дей-" префиксімен басталады, "жазудың керісінде қолданылатын айту" деген тамызданады. Оқушының максатының "дейінде" болатын күнге арналған максатты айту немесе айтулылықтай айту болса сөзді қолдану керек. Осы сөзге ұяшық тілдерде "until", "up to" деп теріскелей атап отырып жатады. Мысалы, "Алдағы мерекендей балаларға дейін жазу керек" осы сөзмен жазылу керек.
"Бері" сөзі, сипатлау жасаған жай түрінде қолданылады, адайтындан артық. Қалыпты сөздерге жағымды, жасаған, көрсеткіш немесе мекенді партитивтік өзгертулерді енгізу үшін қолданылады. Мысалы, "Балалар школына қарай бері ерекше қіздарды кітельдеуі шарт" осы сөзмөнді жазу керек.
Үлгі: Жаңбырдан кейін кемпірқосақ шықты. Кешке шейін алаңда ойнадым.
Әлі де, мұнда келтірілген тәрізді босатқыңыз, содан кейін кез келген сабақ материалына басыңыз, сіз қандай сабақ берсеңіз шығар кетер?
Сейлем құрып жазу оқушының алғашқы үйретушісіның болашағын формалайтын бір шерттік іс-әрекет. Оқушымен бірінші сияқты жұмыспен байланысты, сейлем құрып жазу оқушының мас?
3. а) Сейлем құрап жаз.
Бүгін аспан ашық
қолайлы күн
райы
қолайсыз күн
райы
Бүгін аспан ашық дегені сөздік префикс немесе көмекші сөздерін қолданып казақша сөйлем жазу әдісі арқылы сөйлем табиасынан жазылып тұр. Аспан ашық дегені төрт әдісті көрсетеді:
- Бірінші, "Қолайлы күн" сөздігімен басталады. Бұл әдісдегі "қолайлы" сөзі "қол-" - орналасқан мекенді тереңдеймелетін сөздін префиксі, "-айлы" - мекенді тереңдеймелететін сөздің суффиксі. "Қолайлы" сөзі біреулу қалыпты суффикске қашылды, бұл да мысалға максат беретін, күнге арналған мекенді тереңдеймелетін сөзді.
- Әкінше, "Райы" сөзімен тамызған болады. "Райы" - "нейро" деген сөз құлақтарды ашуын білдіреді. Күннің айдыны, мектептің басталу уақыты, т.б. үшін біраз да зат емес қалыпты сөз уақытын көрсетеді.
- Үшінші, "Қолайсыз күн" сөздігімен тамызған болады. "Қолайсыз" префиксі "қол-" - орналасқан мекенді тереңдеймелетін сөздін префиксі, "-айсыз" - мекенді доғарушылардың басталуын көрсететін туралы деген сөздің суффиксі. "Қолайсыз" сөзі біреулу қалыпты суффикске қашылды, ал қазіргі уақытта "қостарылған" ай неше? деген мысал арқылы мекенді доғарушы болмайды сөзді көлденесіз.
- Төртінші, "Райы" сөзімен тамызған болады. Азамат доғарушылардың басымдық лауазымы туралы деген сөзді көрсетеді.
Ә) Кейін, шейін, дейін, бері сөздерін қолданып, сөй құра.
"Кейін" сөзі, "кей-" көмекші сөзі префиксімен басталады, "шексіздік, болашаққа дегенменай заман" деген тамызданады. Оқушының максатының "кейіндік" болатын күнмен зірек болып табылатын немесе көркем тез оңға байланатын немесе орындалатын ерекшелікті айту болса сөзді қолдану керек. Осы сөзге ұяшық тілдерде "after", "later", "then" деп теріскелей атап отырып жатады. Мысалы, "Мерекечесіне апармақ бастаны кейін өтті" осы сөзмен илимий жатады.
"Шейін" сөзі, "ше-" көмекші сөзі префиксімен басталады, "шексіздік, алдындағы заман" деген тамызданады. Оқушының максатының "шейінде" болатын күнмен зірек болып табылатын немесе шамамен қосымша, үлгілі, бағасыз немесе айту болса сөзді қолдану керек. Осы сөзге ұяшық тілдерде "before", "in front of" деп теріскелей атап отырып жатады. Мысалы, "Мектепке шейінде жүгізіп отырды" осы сөзмен жазылу керек.
"Дейін" сөзі, "дей-" префиксімен басталады, "жазудың керісінде қолданылатын айту" деген тамызданады. Оқушының максатының "дейінде" болатын күнге арналған максатты айту немесе айтулылықтай айту болса сөзді қолдану керек. Осы сөзге ұяшық тілдерде "until", "up to" деп теріскелей атап отырып жатады. Мысалы, "Алдағы мерекендей балаларға дейін жазу керек" осы сөзмен жазылу керек.
"Бері" сөзі, сипатлау жасаған жай түрінде қолданылады, адайтындан артық. Қалыпты сөздерге жағымды, жасаған, көрсеткіш немесе мекенді партитивтік өзгертулерді енгізу үшін қолданылады. Мысалы, "Балалар школына қарай бері ерекше қіздарды кітельдеуі шарт" осы сөзмөнді жазу керек.
Үлгі: Жаңбырдан кейін кемпірқосақ шықты.
Кешке шейін алаңда ойнадым.
Әлі де, мұнда келтірілген тәрізді босатқыңыз, содан кейін кез келген сабақ материалына басыңыз, сіз қандай сабақ берсеңіз шығар кетер?