(3-тапсырма. Бұйрық рай етістігінің болымды, болымсыз түрін ажыратып, жасалу жолын анықтаңдар.
1. - Қара, қара, тілінің ащысын қарашы!
Тоқта, тыңдайық.
2. - Ау, су әкеліңдер! Өрт салушыны іздеңдер.
- Бермендер, лақтырыңдар өзін.
3. - Шегін кері! дейді автоматчик, көпірге көтеріле берге мәшинені кең кеудесімен тіреп.
Шегіне алмаймын, бөгеме жолымды (Ә.С.).
4. - Аяғыңды ешуақытта кестіруші болма! – деп Володя касыми отыр (Ғ.Мұс.).
177бет
Тура және ауыспалы сөздің мағыналары
Сөздің бастапқы (негізгі) білдіретін тура ұғымы — оның тура мағынасы болып есептеледі. Цирктерден қолға үйретілген арыстанды көруге болады, дегенде арыстан сөзі — жыртқыш, қайсар аң ұғымын береді, сол аңды көз алдымызға елестетеді.
Ал «Арыстан еді-ау Исатай бұл пәнидің жүзіңде…» (М) дегендегі арыстан аң ұғымын емес, асқан ерлік пен күш-жігердің, намыс пен ежеттіліктің батыр тұлгасы ұғымын береді. Яғни тура мағынасы ауысып, келтірінді басқа мағынаға айналады. Сондықтан сөздің мұндай мағынасын ауыспалы (келтірінді) мағына дейді.
Завод деген сөз жеке тұрып та, сөйлемде келсе де, бір-ақ мағынаны — заводты білдіреді. Сондықтан мұндай сөздерді бір мағына білдіретін сөздер дейміз. Ал бас сөзі бірнеше мағынаны білдіреді: 1. Адам басы; 2. Таудың басы; 3. Жұмыстың басы; 4. Сөздің басы; 5. Бұлақтың басы т. б.
Сөздің зат, құбылыс, ұғым, түсінік, болмыс, амал, әрекеттерге тағылған атау түріндегі бастапқы мағынасын сөздің тура мағынасы дейді де, бастапқы мағынасынан ауыстырылып, өзге мағынада қолданылуын ауыспалы мағынасы дейді: Қол — адамның дене мүшесі. Бұл — осы сөздің тура мағынасы.
Сен менің оң қолымсың деген сөйлемде оң қолымсың деген сөз көмекшімсің деген мағынаны білдіріп тұр. Ал қол ұшын береді деген тіркесі жәрдемдесті деген үғымды, қолы жеңіл — ісі сәтті деген ұғымды білдіреді. Бұлар — қол сөзінің ауыспалы мағыналары. Кейде бір сөз бірнеше мағынада да қолданыла береді. Мысалы: Ақ сөзі бірде түсті білдіріп, ақ көйлек деген тіркесте қолданылса; бірде сүт, айран дегенді білдіреді
1
-Бүгінгі бейнелеу өнерінің жанрлары көп
-Иә, оларға ою өрнек, суреттер жатады
-Саған қандай жанры ұнайды?
-Ою өрнек жанры себебі қазақтар ежелгі заманнан бастап осы өнермен айналысқан, саған ше?
-Ал маған оригами ұнайды себебі, сен қағаздан түрлі жануарларды істей аласын
2
-Сен радоны тындайсын ба?
-Иә
-Ол саған ұнай ма?
-Иә себебі радиода түрлі әндерді ойнатылады және жаналықтарды айтады, ал сен радионы тындайсын ба?
-Жоқ, мен жаңалықтарды теледидардан білемін
3
-Мен кеше мұражайға бардым
-Ұнады ма?
-Иә, мен Қазақстанның суретшілер туралы көп білдім
-Осы суретшілерден саған кім ұнады?
-Әбілхан Қастеев, себеб" оның суреттер өте әдемі
4
-Сен Қазақстан туралы не білесін?
-Қазақстан - өте бай мемлекет
-Ол неге бай деп саналады?
-Себебі Қазақстанның кең байлықтары өте көп, және Қазақстан мұеайды, газды, көмірді шетелге жібереді