3-тапсырма. «Күлтегін» жырынан үзінді оқыңдар. Жыр мазмұнын тезис түрінде жазыңдар.
Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін деп, Тәңірі мені қаған
тағына отырғызды. Ең болмаса, дәулетті халықтың тағына отыр-
мадым. Ішер ассыз, сырты тонсыз, әлсіз, нашар халықтың тағына
отырдым. Інім Күлтегін екеуміз ақылдас-
Түсіндірме сөздік
тық. Әкеміз, ағамыз құрған халықтың
атақ-даңқы өшпесін деп, түркі халқы табғаш-тайпаның аты
үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырма қағандық – мемлекет
дым. Інім Күлтегінмен бірге, екі уәзірмен ығыр болған – әбден
бірге өліп-тіріліп халықтың
басын жалыққан
құрадым. Осылайша құралған халықты
от-суға түсірмедім. Мен өзім тақта отырғанда жер-жерден босыған
халық өліп-өшіп, жаяу-жалаңаш келді. Халықты көтерейін деп
терістікте оғыз халқына, ілгері шығыста қытай халқына, түс-
тікте табғашқа қарсы ұлы қолмен он екі рет жорыққа аттандым,
соғыстым.
Жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым. Аз
халықты мол қылдым. Тынышы кетіп ығыр болған елдікті, ығыр
болған қағандықты игі еттім. Төрт тараптағы халықты бағын-
дырып, бейбіт қылдым. Жаусыз қылдым.
«Күлтегін» жырынан үзінді
Әнші құм
Қазақстанның кең байтақ дархан даласы әлі күнге дейін толық зерттелмеген, сыры ашылмаған құпияларға толы. Кең байтақ жеріміздің аумағында табиғаттың көз тартар небір құбылыстары мен қайталанбас өзіне тән ерекшеліктері бар. Солардың бірі «әнші құм» (кейбір деректерде Айғай құм) – Алматы облысы Кербұлақ ауданы жеріндегі Іле өзенінің аңғарын бойлай орналасқан Үлкен Қалқан тауы және Кіші Қалқан тауы етегіндегі құмды төбе, Алматы қаласынан 250 шақырым қашықтықта орналасқан. Биіктігі 150 м-дей, ұзындығы 8 км, ені 3 км-ге дейін жетеді. Қалқан тауларынан соғатын желдің бағыты үнемі өзгеріп отыруы нәтижесінде құм түйіршіктері електеніп, бірегей құм қо тұратын төбеге айналған.
«Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі «Айғай құм немесе Әнші құм» атты құмды төбені өз қамқорлығына алған. Кейбір деректерге сүйенсек, «Алтынемел» ұлттық қорығы кезінде Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға сапарында пана болған деседі.
Ал енді бұл өңір неліктен «әнші құм» атанып кетті екен? Осыған тоқталып көрейік. Бұл құмның бір ерекшелігі – құрғақ күндері әуенді дыбыстар шығарады. Оның әуені бірнеше шақырымдарға жайылып, алыстан да естіліп тұрады.
Кейбір пікірлерге сүйенсек, құмның ұсақ бөлшектері бір-біріне үйкелген кезде осындай әуенді дыбыстар шығады екен: жеңіл самал жел шиқылдаған дыбыстар шығарса, қатты жел орган дыбысына ұқсас әуен шығарады. Алайда, желсіз күнде де құмның әуенін тыңдауға болады. Осы сиқырына байланысты, құм жайында көптеген аңыздар пайда болған. Құмның тағы бір ерекшелігі – ол басқа құмдар сияқты орнын ауыстырып, көшіп жүрмейді, керісінше, мыңдаған жылдар бойы Алтынемел аумағында, бір орында тұр.
Осындай табиғи ерекшелік әлемнің басқа жерінде жоқ деп айтсақ та болатын шығар. Тіпті кезінде Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан бұл табиғат ескерткішіне жолаушылар әдейілеп ат басын бұрған деседі.
Сыйласу екі кісіге бірдей. Дружба крепка взаимностью.
Татулық — табылмас бақыт. Дружба — богатство бесценное.
Достық жоқ жерде табыс жоқ. Где нет дружбы, там нет успеха.
Туысы жақын жақын емес, Қонысы жақын жақын. Доброе соседство прочнее родственных уз.
Дұшпаныңнан бір сақтан, Жаман достан мың сақтан. Врага остерегайся один раз, плохого друга тысячу раз.
Ерегескен ел болмайды, Есептескен дос болмайды. Где нет взаимности, там единства нет где корысть, там дружбы нет
Досың дос болғанға шаттан, Дұшпанмен дос болудан сақтан. Гордись настоящим другом, остерегайся стать другом врага.
Көршің қолайлы болса, қораң кең. Когда сосед по душе, в тесном дворе просторно.
Досы жоқ адам – Тұзы жоқ тағам.