38. Батаны жатқа жаз.
Бір үйдің баласы болма,
Көп үйдің санасы_ бол.
Бір елдің атасы болма,
Бар елдің данасы_ бол!
Бір тонның жағасы болма,
Көп қолдың_ ағасы бол!
• Батадағы әр сөйлемнің мағынасын топта талқыла.
• Қарамен жазылған сөздердің мағынасын сөздік арқылы
анықта.
Абай мурасына зер сала карайтын болсак, ойшылдын рухани мурасынан алем зандылыктарын коріп, озіміздін кунделікті омірде де, мемлекетіміздін оркениетінін каркынды даму жолында да пайдаланатын оте коп кундылыктарды таба аламыз.
Адам алемнін бір болігі болгандыктан, онын туп негізі де екі болмыстан, ягни жан мен таннен куралады. Сондыктан, ушкан кус екі канатын калай бірдей устайтын болса, а да бакытка жету ушін осы екі болмысын, ягни тан кумары мен жан кумарын, бірдей устап отыруы керек. Болмаса жеке адамдар гана емес, ірі мемлекеттердін, тіпті букіл адамзат кауымынын тіршілігі заман агысында тура багыттан ауыткып онга немесе солга согып кетуі мумкін.
Буган мысалдар коп. Егер казіргі замандагы коршаган ортанын залалданып былгануын, шол мен шолейт аймактардын улгайып, жер бетін басып бара жатканын, ішетін ауыз судын жылдан жылга азайып, кейбір елдерде тіпті халыктын оны сатып алып ішуге мажбур болып отырганын, ауа райынын озгеріп, табигат апаттарынын молаюын, халыкаралык ахуалда ірілі-кішілі согыс орттері мен турлі ланкестік арекеттердін оршуіне зер сала карасак, бугінгі кундерде адамзат кауымынын багыты ауыткып, келешегі булынгырлана бастаганын сезу киын емес. Булардын барлыгы материалдык оркениеттін біржакты дамып, адамдардын моральдык-этикалык, рухани ахуалынын томендеуінін коріністері. Откен атеистік дауірдегі социалистік жуйенін жетпіс жылдай гана омір суріп, куйрегеніндей демесек те, бунын тубі жаксылыкка апармайтыны, арине, белгілі.
Осындайда бурыс жолдан дурыс жолга салу ушін Абай созімен айтканда «кез-кезімен наби», ягни улы ойшылдар, аулие-пайгамбарлар келеді. Казак халкынын улы ойшыл акыны Абай да сондай данышпандардын катарында. Бакытты омір суру ушін адамга жогары максатка жету керек екенін білдіреді улы ойшыл. Омірдін жогары максатына жету ушін салауатты омір суру керек. Ал салауатты омір адамнын озінін негізгі болмыстарын, ягни аркімнін озін-озі дурыс таныганнан кейін гана болуы мумкін. Сонда гана ол озінін алемнін бір болшегі екеніне козі жетіп, жалпыга ортак зандылыктарды тусініп, оз омірін букіл болмыспен уйлесімді ете алады. Болмыстын жалпы зандылыктарына алемнін жаратылу себебі мен онын турлі коріністері, ондагы жан иелері мен коршаган табигат, адамнын іс-арекеттерінін ман-манісі жане оларга уакыттын калай ыкпал жасайтыны жатады.
Дефис:
1.Қайталама қос сөз бен қосарлама қос сөздерде сөз аралығына қойылады:
Ояз Абайдың әйелі мен туған-туыстарын көргісі келетінін айтты. (К. Оразалин "Абай")
2. Күшейтпелі шырай түзетін күшейткіш буыннан кейін қойылады:
Басқа-басқа, Сағынайға не жоқ, жолдасын жамандаған қағазға қол қойып. Әп-әсем жігіт, иман жүзді. (Ж.Нәжімеденов, "Ақ шағыл")
3.Топтау үстеулері немесе топтық сан есімдерден кейін дефис қойылады:
Желігіп алды көнбестен
Желқуық өңшең байталдар,
Бірі де қайыру берместен
Сынаптай ақты сайтандар,
Б і р-б і р л е п жүріп сай-құмнан, Өлгенде өзер қайырдым. (М.Мақатаев, "Жырлайды жүрек")
4.-мыс, -ақ, -ау, -ай демеулік шылауларынан бұрын дефис қойылады:
Қатыны келгенде, тілге келмей, қолын ұсынуға ғана шамасы келіпті- мыс. (Т.Әлімқұлов, "Көкпар")