4. Үлгіні негізге алып, оқылым мәтініндегі қою қаріппен берілген сөздердің буын үндес тігі, дыбыс үндестігі бойынша жазылу заңдылықтарын түсіндіріңдер. Үлгі: табиғаттың Сөздің түбірі: табиғат, -тың - ілік септік жалғауы; Буын үндестігі заңдылығы: сөздің соңғы буын жуан болғандықтан, ілік септі- гінің жуан нұсқасы жалғанған. Дыбыс үндестігі заңдылығы: сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссызға аяқталған дықтан, жалғау қатаң дауыссыз дыбыстан бастап жалғанған.
Адамзат та, табиғат та сусыз өмір сүре алмайтындығы ақиқат шындық. Бірақ әлем халқы көбейген сайын, экология мәселесі туындаған сайын таза су тапшылығы да байқала бастады. Бұл әсіресе Орта Азия елдеріне тән құбылыс.
Су жүргізер тіршіліктің тамырын, Су жоқ болса тіршілік тамам бауырым Судың біздер біле тұра маңызын, Көп болған соң ұмытамыз қадірін
Су қоры – халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры өте аз. өзендер мен көлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының бір пайызына да жетпейді екен. Құрлық бетінің әр түрлі жерлеріндегі тұщы сулардың қорлары әр түрлі. Тіршілік ортасы деп белгілі бір ағза (түрдің) дамуының барлық кезендеріне қажетті табиғи орта факторлар жиынтығын айтады.
Су көптеген азғалар үшін ең қолайлы орта болып саналады. Сулы ортаның өзіне тән физикалық және химиялық қасиеттері бар. Организмдер үшін судың химиялық құрамы, тұнықтылығы, тығыздылығы, тұтқырлығы, оттек пен жарықтың болуы және т.б. негізгі рөл атқарады. Судың құрамында көптеген минералдық заттар мен химиялық косылыстар кездеседі. Табиғи судың құрамындағы минералдық тұздардың мөлшері де түрліше болады. Мысалы, тұщы судың бір литрінде 0,5 г тұз болса, теңіз суында тұздың мөлшері 35—40 г болады.
Баяғы өткен заманда бір шал өмір сүріпті.Оның есімі «Есімдік» екен. Ол шалдың жеті ұлы болыпты. Ең тұңғышы Жіктеу, екінші ұлы Сілтеу, үшіншісі Сұрау, төртіншісі Өздік, бесінші ұлы Белгісіздік, алтыншы ұлы Болымсыздық, ең кенжесі Жалпылау екен. Олар бір-біріне бауырлар болыпты. Ең тұңғышы Жіктеу адал болғанымен әрбір адамды жіктеп, елемей жүреді екен. Ал сілтеу болса мейірімді, кейбір затты білмей, түсінбей қалса сол адамға түсіндіріп сілтеп, нұсқап жүреді екен. Сұрау болса барлық затты білгісі келіп, көрген-білгенін сұрай береді екен. Өздік тек қана өзін ойлайтын, өзімен-өзі жүретін адам. Бесінші ұлы Белгісіздік ешнәрсе білмей, жан-жағына аң-таң болып жүре береді. Ал Болымсыздық болса, әрбір адамды адастырып, алдап жүретін болады. Кенжесі Жалпылау бәріне қамқор, барша адамды ойлайтын, бәрімен дос, кеңпейіл болыпты. Бірде әкесі Есімдік көл жағасына барады. Бірақ онда қауіпті жануарлар өте көп еді. Кейін бір кішкентай кедей бала жүгіріп келіп Жіктеуге:
-Жіктеу, су жағасында әкеңе қауіп төніп тұр, – дейді.Жіктеу баланың түріне күдіктене қарап, оған сенбеді. Сілтеу де естіп, ол да мән бермейді. Ал Сұрау болса «бұл шын ба екен?» деп әдетінше сұрақ қоюмен жүреді. Өздік өз білгенімен, Белгісіздік баланың сөзін түсінбей, болымсыздық болса мүлдем мән бермейді. Ең кенжесі Жалпылау бәрінің әңгімесін естіп, жоқ бұлай жайбарақат отыруға болмайды, – деп бәрінің басын қосады.
-Бауырларым, әкемізге қауіп төнсе барып, көмектесейік,- дейді. Ағасы Жіктеуге:
-Бәрін мінеп жіктегенше, әкемнің өмірін ойламайсыз ба? Сілтеу ағам екеуіңіз жол бастап, Сілтеу аға сіз жол сілтеп бармайсыздар ма? Өздік ағасының өзін ғана ойлайтынын, Белгісіздік пен Болымсыздық ағаларының да дұрыс емес әрекеттерін айтып әкелеріне, көл жағасына аттанады. Барса анадайдай жерде әкесі ойға шомылып отыр екен. Балаларының келгенін көріп ұзақ қарайды. Жіктеу сол баяғы жеңіл оймен: – Айттым ғой сендерге, әкеме еш қауіп жоқ деп, ана сүйкімсіз баланы көрсем.деп ашуланады. Сонда әкесі күрсініп:
-Мен бүгін өз балаларымды тағы да толық таныдым.Ол баланы мен жіберген едім, оның түк кінәсі жоқ. Менің айтқан сынағым болатын. Кімнің адал, кімнің қамқор, кімнің батыл екенін Жалпылауымнан ғана көрдім. Сендер тек Жалпылауымның айтқаны бойынша келдіңдер, – дейді. Өмірде адамды жіктеп, бөліп-жаруға болмайды, О дүниеде барлық адам бірдей. Өз қамыңды ғана ойлап, өмірге бей-жай қараған а Бұл менің сендерге айтқан өсиетім болсын. Ал Жалпылауышым сенің кең жүрегіңе рахмет ұлым. Алты ағаңның іс-әрекеті көңілімді түсірсе де, сенің бір өзіңнің жасаған қамқорлығың жүрегімді жібітті. Алты ұлы бастары төмен қарап, қателерін түсінді.
Осылайша күндер зулап өте берді. Сол оқиға бәріне сабақ болып юолды. Есімдіктің жеті ұлы да жүректері мейірімге толы, ешкімнен көмегін аямайтын адал жандар болады.Ел арасында олар туралы тек жақсы әңгімелер айтылатын болды.
Өмірде қателіксіз болмайды, бәріміз пендеміз. Тек сол қатені уақытында түсінсек бәрі жақсы болып кетері анық. Сонымен қатар адамның адамдығы сырт келбетінде емес, ішкі жан сұлулығында!
Су жүргізер тіршіліктің тамырын,
Су жоқ болса тіршілік тамам бауырым
Судың біздер біле тұра маңызын,
Көп болған соң ұмытамыз қадірін
Су қоры – халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры өте аз. өзендер мен көлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының бір пайызына да жетпейді екен. Құрлық бетінің әр түрлі жерлеріндегі тұщы сулардың қорлары әр түрлі.
Тіршілік ортасы деп белгілі бір ағза (түрдің) дамуының барлық кезендеріне қажетті табиғи орта факторлар жиынтығын айтады.
Су көптеген азғалар үшін ең қолайлы орта болып саналады. Сулы ортаның өзіне тән физикалық және химиялық қасиеттері бар. Организмдер үшін судың химиялық құрамы, тұнықтылығы, тығыздылығы, тұтқырлығы, оттек пен жарықтың болуы және т.б. негізгі рөл атқарады. Судың құрамында көптеген минералдық заттар мен химиялық косылыстар кездеседі. Табиғи судың құрамындағы минералдық тұздардың мөлшері де түрліше болады. Мысалы, тұщы судың бір литрінде 0,5 г тұз болса, теңіз суында тұздың мөлшері 35—40 г болады.
Баяғы өткен заманда бір шал өмір сүріпті.Оның есімі «Есімдік» екен. Ол шалдың жеті ұлы болыпты. Ең тұңғышы Жіктеу, екінші ұлы Сілтеу, үшіншісі Сұрау, төртіншісі Өздік, бесінші ұлы Белгісіздік, алтыншы ұлы Болымсыздық, ең кенжесі Жалпылау екен. Олар бір-біріне бауырлар болыпты. Ең тұңғышы Жіктеу адал болғанымен әрбір адамды жіктеп, елемей жүреді екен. Ал сілтеу болса мейірімді, кейбір затты білмей, түсінбей қалса сол адамға түсіндіріп сілтеп, нұсқап жүреді екен. Сұрау болса барлық затты білгісі келіп, көрген-білгенін сұрай береді екен. Өздік тек қана өзін ойлайтын, өзімен-өзі жүретін адам. Бесінші ұлы Белгісіздік ешнәрсе білмей, жан-жағына аң-таң болып жүре береді. Ал Болымсыздық болса, әрбір адамды адастырып, алдап жүретін болады. Кенжесі Жалпылау бәріне қамқор, барша адамды ойлайтын, бәрімен дос, кеңпейіл болыпты. Бірде әкесі Есімдік көл жағасына барады. Бірақ онда қауіпті жануарлар өте көп еді. Кейін бір кішкентай кедей бала жүгіріп келіп Жіктеуге:
-Жіктеу, су жағасында әкеңе қауіп төніп тұр, – дейді.Жіктеу баланың түріне күдіктене қарап, оған сенбеді. Сілтеу де естіп, ол да мән бермейді. Ал Сұрау болса «бұл шын ба екен?» деп әдетінше сұрақ қоюмен жүреді. Өздік өз білгенімен, Белгісіздік баланың сөзін түсінбей, болымсыздық болса мүлдем мән бермейді. Ең кенжесі Жалпылау бәрінің әңгімесін естіп, жоқ бұлай жайбарақат отыруға болмайды, – деп бәрінің басын қосады.
-Бауырларым, әкемізге қауіп төнсе барып, көмектесейік,- дейді. Ағасы Жіктеуге:
-Бәрін мінеп жіктегенше, әкемнің өмірін ойламайсыз ба? Сілтеу ағам екеуіңіз жол бастап, Сілтеу аға сіз жол сілтеп бармайсыздар ма? Өздік ағасының өзін ғана ойлайтынын, Белгісіздік пен Болымсыздық ағаларының да дұрыс емес әрекеттерін айтып әкелеріне, көл жағасына аттанады. Барса анадайдай жерде әкесі ойға шомылып отыр екен. Балаларының келгенін көріп ұзақ қарайды. Жіктеу сол баяғы жеңіл оймен: – Айттым ғой сендерге, әкеме еш қауіп жоқ деп, ана сүйкімсіз баланы көрсем.деп ашуланады. Сонда әкесі күрсініп:
-Мен бүгін өз балаларымды тағы да толық таныдым.Ол баланы мен жіберген едім, оның түк кінәсі жоқ. Менің айтқан сынағым болатын. Кімнің адал, кімнің қамқор, кімнің батыл екенін Жалпылауымнан ғана көрдім. Сендер тек Жалпылауымның айтқаны бойынша келдіңдер, – дейді. Өмірде адамды жіктеп, бөліп-жаруға болмайды, О дүниеде барлық адам бірдей. Өз қамыңды ғана ойлап, өмірге бей-жай қараған а Бұл менің сендерге айтқан өсиетім болсын. Ал Жалпылауышым сенің кең жүрегіңе рахмет ұлым. Алты ағаңның іс-әрекеті көңілімді түсірсе де, сенің бір өзіңнің жасаған қамқорлығың жүрегімді жібітті. Алты ұлы бастары төмен қарап, қателерін түсінді.
Осылайша күндер зулап өте берді. Сол оқиға бәріне сабақ болып юолды. Есімдіктің жеті ұлы да жүректері мейірімге толы, ешкімнен көмегін аямайтын адал жандар болады.Ел арасында олар туралы тек жақсы әңгімелер айтылатын болды.
Өмірде қателіксіз болмайды, бәріміз пендеміз. Тек сол қатені уақытында түсінсек бәрі жақсы болып кетері анық. Сонымен қатар адамның адамдығы сырт келбетінде емес, ішкі жан сұлулығында!