4-тапсырма. Мәтінді оқы. Климаттық өзгерістердің зардаптары
Арктика мұздарының еруі мұхиттық ағыстардың өзгеруіне және
осы аймақта температураның көтерілуіне соқтыруы мүмкін. Мұз-
дықтардың еруі мен мұхит суының жылынуы нәтижесінде теңіз деңгейі
көтеріледі. Жауын-шашынның молдығынан көптеген аймақтарда
тасқын болып жатыр. Күшті дауылдар, аптапты қуаңшылық, жылу
толқындары жиілеген. Жан-жануарлардың салқынырақ аймақтарға
көшуі нәтижесінде экожүйенің өзгеруі орын алып отыр.
Ғаламдық жылынудың әсерінен жаңбыр жауу түрлері де өзгереді.
Жауын мөлшерінің төмендеуінен жерасты сулары азаяды, ал теңіз
деңгейінің көтерілуінен жағалау аймақтарындағы су ластанады. Бұл
факторлар ауызсу мен егінді суаратын судың тапшылығына әкеледі.
Ғаламдық жылынуды азайтуға көмектесетін көптеген шаралар
бар. Олардың бірқатары:
• Ағаштарды көбірек отырғызу және ормандарды кесуді тоқтату.
• Шамдарды және басқа да электр құралдарын өшіріп жүру арқы-
лы қуатты үнемдеу, осылайша табиғи ресурстардың сақталуын қамта-
масыз ету.
Қоқыс көлемін азайту, қоқысты қайта өңдеу табиғи ресурстардың
сақталуына өз септігін тигізеді.
( «Табиғат». Балалар энциклопедиясынан)
Мәтіннен негізгі ақпаратты жаз
Постучалась белочка ко второй дочери.- Ой, - отвечала та,- я сейчас побежала бы к матери, да очень занята: надо мне к ярмарке холста на ткать.- Ну и тки теперь всю жизнь, никогда не останавливаясь,- - сказала белочка.И вторая дочь превратилась в паучиху.А младшая месила тесто, когда белочка постучалась к ней. Дочь не сказала ни слова, даже не обтёрла рук, побежала к своей матери.- Приноси же ты всегда людям сладость и радость, моё дорогое дитя,- сказала ей белочка,- и люди будут беречь и любить тебя, и детей твоих, и внуков, и правнуков.И правда, третья дочь жила много лет, и все её любили. А когда пришла ей пора умереть, она превратилась в золотую пчёлку.Всё лето денӨч сеңлесе,Яшәдем-хатын-кыз иде. Көн-төн ул эшләде, чтоб накормить һәм одеть өч үз кызы. Һәм үсеп җиткән өч кыз тиз, ничек карлыгачлар, зат бу мәктәпкә охшаган бу светлую луну. Бер рәхмәт, бер чыкты, алар кияүгә дә киткән. Үтте берничә ел. Тяжко авырый башлады карчык һәм тагын әнисе, посылает ул үзенең дочерям рыжую белочку. - Әйт, дружок, чтоб миңа поспешили.—Их,- вздохнула олысы, ишетеп нче белочки яман хәбәрне,- дип әйтмәгез! Мин шат булыр иде сарыф, әйе, миңа кирәк башта почистить бу ике ләгән. — Почистить ике ләгән?! - рассердилась белочка. - Шулай шикләнмә, син алар белән вовек неразлучна! Предприятиегђ озатыла кинәт вскочили белән өстәл һәм обхватили старшую кызы өстән һәм астан. Ул кимегән, идәнгә һәм уползла өйдән зур черепахой.
Постучалась белочка ко икенче кызлары. - Их, - отвечала тегесе,- мин хәзер побежала иде к әниләр, әйе бик мәшгуль: кирәк, миңа карата ярминкәсендә, кегазь, калем бу ткать. - Ярар, һәм тки хәзер гомере буе беркайчан да останавливаясь, - диде белочка. Икенче кызы әверелде паучиху.Ә төпчек месила тесто, кайчан белочка постучалась аңа. Кызы түгел, диде дә, сүзенә, хәтта обтерла куллар, побежала үз ана. - Приноси ук син һәрвакыт кешеләргә сладость һәм шатлык, минем кадерле бала,- диде аңа белочка,- һәм кешеләр сакларга һәм яратырга сине, балалар твоих, һәм онык, оныкчыклары бар. Һәм дөрес, өченче кызы яшәдем, бик күп ел, һәм барысы да аның тарафдарлары. Ә кайчан килде, аңа вакыт үләргә, ул әверелде алтын пчелку. Барысы да җәй көне-деньской җыя пчелка бал кешеләргә. Ә зимою башлагач, барысы да тирәсендә гибнет нче соћгы ике елда, пчелка йоклый " җылылык белән улье.ь-деньской собирает пчёлка мёд людям. А зимою, когда всё вокруг гибнет от холода, пчёлка спит в тёплом улье. на татарский
Объяснение:
Күлтегін (684-731 жж.) - Құтлық(Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ашина тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.[1]
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Он алты жасына келгенде алты чуб, соғдыларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Ол тұтықты қарулы басшылармен қолға түсірді. Ол әскерді сонда талқандады. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі Тадықан шораның Боз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр Жамтардың боз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. (Күлтегіннің) сауытына, қалқанына жүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбоз айғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініп ұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты. Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты Оғыздармен соғыстық Күлтегін Жетімек (Өгсіз) атқа мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш халқы жау болды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қара түргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...