5-тапсырма. Мәтінді оқып, негізгі мәселені анықтаңыздар. Бұл мәселе қай мәтіндегі оймен сәйкес келеді?
Мұхиттар шектен тыс балық аулаудың, ластанудың және жылдан-жылға күшейіп бара жатқан климат өзгерісінің әсерінен зиян шегуде. Осыған байланысты мұхит мамандары мен табиғат қорғаушылары бірігіп, Америка теңіз суларының соңғы таза жерлерін сақтап қалу жолдарын іздестіруде. Олар Ұлыбританиядағы Кашестен Алясканың Алеут аралдарының батысындағы суық судағы коралл тоғайларына дейін, одан Сан-Диегоның Кортес және Таннер жағалауларына дейін АҚШ теңіз қорығын құруды көздейді. Бұл мұхиттарды сақтап қалу және қалпына келтіруге арналған дүниежүзілік жүйеге ұласады.
«Теодор Рузвельт заманынан бері 1200-ден астам теңіз қорығы құрылды, қазір ол АҚШ суларының төрттен біріне жетті. Алайда олар теңіз және мұхит тіршілігінің күрт төмендеуін тоқтата алған жоқ», – дейді мұхит маманы. Қорғалатын сулардың басым бөлігінде балық аулауға немесе басқа бір пайдалы заттар алуға рұқсат етілген.
Барак Обама тарихи немесе ғылыми маңызы бар қоғамдық орындарды қорғауға мүмкіндік беретін «Көнелік актісі» бойынша бұл мәселені екі жерде іске асыруға талпыныс жасады. Біріншіден, Гавайдың солтүстік-батысындағы Папаханаумокуакеа ұлттық теңіз монументі ауданын 4 есе ұлғайтып, 1,5 миллион шаршы шақырымнан астам ауқымға жеткізді. Бұл – жойылуға айналған көк киттер мен итбалықтар, тунецтер мен акулалар секілді ең мықты жыртқыштар, сонымен қатар ғаламдық жылыну кезінде сақталып қалу ықтималдылығы жоғары, Қиыр солтүстікке ең жақын орналасқан әрі ең таза коралл рифтері қорғалатын қауіпсіз жер.
Мәтінде аталған сулармен анталатқан балық аулаудың, ластанудың және климаттық өзгерістердің әртүрлі бөліктеріне негізделгені жақсартылған. Материалда қазақстандық осы емес шығармаларды өріс келтіруге арналған дүниежүзілік жүйеге ұласады деп атауымыз керек.
Мәтінге байластырылатын маңызды терминдерді айтау үшін, материалда аталған мұхит мамандарының және табиғат қорғаушыларының ақпаратына ие болуы керек. Олар АҚШ-тың бірінші президенті Theodor Roosevelt заманындағы қауіпсіздік камераларын құруды таласқан. Қорғалатын сулардың басым бөлігіне балық аулауға рұқсат етілген немесе басқа пайдалы заттарды алуға рұқсат етілген. Материалда бұл маңызды кезеңдер тексерілген және сипатталған.
Мәтінде байланысты алдын ала қорықпа салу үшін қазақ тіліндегі сөздерін толтыруды маңызды етістіктермен сипаттау қажет. Материалда қазақ тіліндегі техникалық терминдер және материалда аталған кезеңдер түйінді орындалып, маңызды сөздер берилген.
Мысалы, мәтінде сөйлемге орныластырылған терминдерді түйіндеу мүмкін: "мұхит торуы", "мұхит мамандары", "таңу құрылымдары", "теңіз торуы". Олардың мәнді байланысты саналуын білу үшін, мысалда бірінші сөйлемде "Мұхиттар шектен тыс балық аулаудың, ластанудың және жылдан-жылға күшейіп бара жатқан климат өзгерісінің әсерінен зиян шегуде" мәнін бірінші сөйлемнің бетсіздігінен білу мүмкін.
Сонымен, материалда өз арасындашылығы бар терминдер бельгіленгенге дейін сипатталған. Қазақ тіліндегі жағдайлармен байланыстырылған сөздердің бір жиынтығы "маңызды терминдер" тіркесімінде берілген. Қалайсызба мысалысында, "қорғалатын", "басым" және "өрістік" сөздері маңызды терминдерге немесе материалда аталған жағдайлардың ең маңызды бөліктеріне айналдырылған.
Барлық бұл ақпаратты жинап алу үшін шығуы бар суалдың мәтінде әңгіме келтіруге болады. Материалда аталған сулармен анталатқан балық аулаудың, ластанудың және климаттық өзгерістердің мәні мұхит мамандары және табиғат қорғаушыларының дүниежүзілік жүйеге ұласатыны бойынша анықталады. Бұл мақала мәтінінде берілген ақпараттар бойынша балалар мен школьниктер аналитикалыҡ сынауға, сабақ жоспарларын жасағымызға мәжбүр боламыз.