жастарды жас ерекшеліктеріне қарай бөліп қарастырып көрейік. 14 – 17 жастағы жас өспірім мектеп жасындағы оқушылар. Олар қалай оқып, не істеп жүр, бос уақыттарын қайтып өткізуде? Өкінішке орай, Абайдың «Артық білім кітапта», - дегініндей, көпшілігі кітапханаларда емес, интернет клубтарда, спорт кешендерінде емес, ойық-сауық орталықтарында т.б. жүргенін көреміз. Бұл жерде кінәлі кім деген заңды сұрақ туары даусыз. Сөзіміз дәлелді болу үшін, қазақтың мағдайына біткен біртуар данышпан ұлы ақын Абай атамыздың отыз сегізінші сөзінінен үзінді келтірелік:
«Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі хауас сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысынан болады, қалмыс өзгелерінің бәрі жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады. Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады. Сонан соң ғана алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат дәфғы мұзарратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе, білер деп үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса шала. Оның үшін көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады, соңынан моллаға берген болады, я ол балалары өздері барған болады - ешбір бәһра болмайды».Яғни, тікелей әсер ететін ата-ана, одан қала берді білімі мен тәрбиесі қатар жүретін ұстаздардың әсері болатынын түсіндік.
Енді Абай осы қара сөзін өз өмір тәжірибесінен алғанын көреміз. Олай дейтініміз, сегіз жасында Абай ауыл молдасы Ғабитханнан үш жылдай оқып, мұсылманша сауат ашады. Он бір жасында оны әкесі Семей қаласында Ғабдул Жаппар деген татар молдасына беріп, көп ұзамай одан шығарып, Ахмет Риза медресесінде Қамариддин атты ұстазға үш жыл оқуға береді. Содан он бес жасқа келгенде әкесі Құнанбай Абайды үйлендіріп, он алты жасында әке атанып, жиырма бір жасында болыс болған. Буыны қатпаған Абайды әкесі Құнанбай ең алғаш мұсылманша сауат ашу үшін оқуға бергендігі, оның тәрбиенің басы – имандылықта екенін анық білген.
Қазіргінің жастары төл тарихымызды, әдебиетімізді білмейді, білейін деген ниеті де жоқ, не білейін деп те оқымайды, оқыса түсініп парқына жетпейді, түсінгеннің өзінде бойына сіңіріп, аталарындай болмаса да ұқсап бағу жоқ.
Қара басынан ұлт мүддесін жоғары қойған халқымыздың біртуар перзенті Ахмет Байтұрсынұлы «Қазақ» газетінде: «Біз әуелі елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен түзеледі... Қазақ ішіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде, оқу ісімен түзеледі.
Балам деген жұрты болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын. Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең, құл болмақшы. Мойындағы борышты білу – білім ісі, борышты төлеу – адамшылық ісі.
Бір нәрсені істегенде, сол істі істей білетін адам істесе, шапшаң да, жақсы да істейді. Бұл жалғыз қол ісі емес. Ми ісінде де солай...
Бұл күндегі үлкендердің көбі біздің жаңалық ісімізді жатырқап, жаңалық пікірімізді түсінбей, айтқанымызды тыңдамай, істегенімізге қосылмай отыр. Олар өтіп, кейінгі жастардың да заманы жетер. Жаңалыққа жастар мойнын бұрып, қайырылар, қалық түзелуінің үміті – жастарда. Сондықтан жастардың қалай оқып, қалай тәрбиеленуі – бәрінен бұрын ескіріп, бәрінен жоғары қойылатын жұмыс».
Тоқсан ауыз сөзіміздің, тобықтай түйінін Абай айтпақшы, «Көп сөйлеп созбайын, әдептен озбайын» дей отырып, Қасиетті Құранымызда «Білмесеңдер, білім иелерінен сұраңдар» деп айтылғандай, жоғарыдағы айтылған ұлт болашағы үшін жанын пида еткен жандардың өсиет сөздерін оқып, өмірімізге жолбасшы етуіміз қажет. Ел болашағы – жастар болса, ел, жұрт болып тәрбиеге шынайы көңіл бөлейік. Жастарымыздың тәрбие мен білімнен қалыс қалғаны имандылықтың алыс болғаны, Абай мен жастардың арасында байланыстың үзілгендігі, оқымағындығы. Егер жастарымыз үшін ұлттық құндылықтар, яғни төл дәстүрлі дініміз, тіліміз, әдебиетіміз, тарихымыз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз ескінің қалдығы болса, онда...
Атымды адам қойған соң,
Қайтып надан болайын?
Халқым надан болған соң,
Қайдан барып оңайын? – ның кейпін киіп қалмайық, ағайын...
Жақын туыстары Абай қазасынан кейін, Әлихан Бөкейхановтың кеңесі бойынша ақынның асыл мұрасын жинастырып, баспаға әзірлеуге кіріскені мәлім. Бұл туралы құнды де¬ректі 1915 жылы “Қазақ” газетінде жария¬лан¬ған Кәкітайдың қазасына байланысты жаз¬ған мақаласында: “1904 жылы Абай мар¬құмның өлеңін кітап қылып басыңдар деп, балаларына хат жаздым” деп Әлекеңнің өзі жеткізеді (Абай дүниеден өткенде алғаш рет орыс тілінде қазанаманы жазған да Әлекең екені белгілі). Сөйтіп, Кәкітай мен Тұрағұл 1905 жылдың қысы мен жазғытұрымында Абайдың өлең¬дерін, қарасөздерін жинап, түгендейді. Ал, жа¬дырап жаз келгенде бұл екеуі Абай мұра¬сын көрші әрі туысқан есебінде болған Мүр¬сейіт Біке баласы деген молданың қолына бе¬ріп, әдемілеп көшіріп жазуды тапсырады. Көркем (ескіше хұсни) жазудың хас шебері Мүрсейіт молда, Әрхамның куәлігінше, ар¬найы тігілген қоста отырып, өз жұмысын бір айда аяқтап шыққан екен. Аға буын зерттеушілер көп зерделеген бұрыннан мәлім мағлұматтарды қайталап жатудың қажеті шамалы. “Абайдың алғашқы жинағы баспаға қалай әзірленді?” деген сұ¬рақ¬тың, біздіңше, бүгінгі күні бір ғана астары қалған сияқты. Ол – аталмыш жинақтың шығуына шәкірті Шәкәрімнің қосқан үлесі қандай еді деген мәселе. Төменде осыған баса назар аудармақпыз. Бірден айтайық, Абай өлеңдері мен қара¬сөздерін жинастыру барысында Шәкәрім мынадай істерді атқарды деп санамалап өту қиынға соғады.
жастарды жас ерекшеліктеріне қарай бөліп қарастырып көрейік. 14 – 17 жастағы жас өспірім мектеп жасындағы оқушылар. Олар қалай оқып, не істеп жүр, бос уақыттарын қайтып өткізуде? Өкінішке орай, Абайдың «Артық білім кітапта», - дегініндей, көпшілігі кітапханаларда емес, интернет клубтарда, спорт кешендерінде емес, ойық-сауық орталықтарында т.б. жүргенін көреміз. Бұл жерде кінәлі кім деген заңды сұрақ туары даусыз. Сөзіміз дәлелді болу үшін, қазақтың мағдайына біткен біртуар данышпан ұлы ақын Абай атамыздың отыз сегізінші сөзінінен үзінді келтірелік:
«Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі хауас сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысынан болады, қалмыс өзгелерінің бәрі жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады. Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады. Сонан соң ғана алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат дәфғы мұзарратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе, білер деп үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса шала. Оның үшін көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады, соңынан моллаға берген болады, я ол балалары өздері барған болады - ешбір бәһра болмайды».Яғни, тікелей әсер ететін ата-ана, одан қала берді білімі мен тәрбиесі қатар жүретін ұстаздардың әсері болатынын түсіндік.
Енді Абай осы қара сөзін өз өмір тәжірибесінен алғанын көреміз. Олай дейтініміз, сегіз жасында Абай ауыл молдасы Ғабитханнан үш жылдай оқып, мұсылманша сауат ашады. Он бір жасында оны әкесі Семей қаласында Ғабдул Жаппар деген татар молдасына беріп, көп ұзамай одан шығарып, Ахмет Риза медресесінде Қамариддин атты ұстазға үш жыл оқуға береді. Содан он бес жасқа келгенде әкесі Құнанбай Абайды үйлендіріп, он алты жасында әке атанып, жиырма бір жасында болыс болған. Буыны қатпаған Абайды әкесі Құнанбай ең алғаш мұсылманша сауат ашу үшін оқуға бергендігі, оның тәрбиенің басы – имандылықта екенін анық білген.
Қазіргінің жастары төл тарихымызды, әдебиетімізді білмейді, білейін деген ниеті де жоқ, не білейін деп те оқымайды, оқыса түсініп парқына жетпейді, түсінгеннің өзінде бойына сіңіріп, аталарындай болмаса да ұқсап бағу жоқ.
Қара басынан ұлт мүддесін жоғары қойған халқымыздың біртуар перзенті Ахмет Байтұрсынұлы «Қазақ» газетінде: «Біз әуелі елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен түзеледі... Қазақ ішіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде, оқу ісімен түзеледі.
Балам деген жұрты болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын. Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең, құл болмақшы. Мойындағы борышты білу – білім ісі, борышты төлеу – адамшылық ісі.
Бір нәрсені істегенде, сол істі істей білетін адам істесе, шапшаң да, жақсы да істейді. Бұл жалғыз қол ісі емес. Ми ісінде де солай...
Бұл күндегі үлкендердің көбі біздің жаңалық ісімізді жатырқап, жаңалық пікірімізді түсінбей, айтқанымызды тыңдамай, істегенімізге қосылмай отыр. Олар өтіп, кейінгі жастардың да заманы жетер. Жаңалыққа жастар мойнын бұрып, қайырылар, қалық түзелуінің үміті – жастарда. Сондықтан жастардың қалай оқып, қалай тәрбиеленуі – бәрінен бұрын ескіріп, бәрінен жоғары қойылатын жұмыс».
Тоқсан ауыз сөзіміздің, тобықтай түйінін Абай айтпақшы, «Көп сөйлеп созбайын, әдептен озбайын» дей отырып, Қасиетті Құранымызда «Білмесеңдер, білім иелерінен сұраңдар» деп айтылғандай, жоғарыдағы айтылған ұлт болашағы үшін жанын пида еткен жандардың өсиет сөздерін оқып, өмірімізге жолбасшы етуіміз қажет. Ел болашағы – жастар болса, ел, жұрт болып тәрбиеге шынайы көңіл бөлейік. Жастарымыздың тәрбие мен білімнен қалыс қалғаны имандылықтың алыс болғаны, Абай мен жастардың арасында байланыстың үзілгендігі, оқымағындығы. Егер жастарымыз үшін ұлттық құндылықтар, яғни төл дәстүрлі дініміз, тіліміз, әдебиетіміз, тарихымыз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз ескінің қалдығы болса, онда...
Атымды адам қойған соң,
Қайтып надан болайын?
Халқым надан болған соң,
Қайдан барып оңайын? – ның кейпін киіп қалмайық, ағайын...
Объяснение:
Сөйтіп, Кәкітай мен Тұрағұл 1905 жылдың қысы мен жазғытұрымында Абайдың өлең¬дерін, қарасөздерін жинап, түгендейді. Ал, жа¬дырап жаз келгенде бұл екеуі Абай мұра¬сын көрші әрі туысқан есебінде болған Мүр¬сейіт Біке баласы деген молданың қолына бе¬ріп, әдемілеп көшіріп жазуды тапсырады. Көркем (ескіше хұсни) жазудың хас шебері Мүрсейіт молда, Әрхамның куәлігінше, ар¬найы тігілген қоста отырып, өз жұмысын бір айда аяқтап шыққан екен.
Аға буын зерттеушілер көп зерделеген бұрыннан мәлім мағлұматтарды қайталап жатудың қажеті шамалы. “Абайдың алғашқы жинағы баспаға қалай әзірленді?” деген сұ¬рақ¬тың, біздіңше, бүгінгі күні бір ғана астары қалған сияқты. Ол – аталмыш жинақтың шығуына шәкірті Шәкәрімнің қосқан үлесі қандай еді деген мәселе. Төменде осыған баса назар аудармақпыз.
Бірден айтайық, Абай өлеңдері мен қара¬сөздерін жинастыру барысында Шәкәрім мынадай істерді атқарды деп санамалап өту қиынға соғады.