Үстеу - заттың әр қилы қимылы мен ісінің (етістіктің) әр түрлі сындық, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік күй-жайлары мен сынның белгісін білдіретін сөз табы.
Үстеу сөздері морфологиялық құрылысы және құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады: негізгі үстеулер мен туынды үстеулер.
Үстеу сөздер мағынасына қарай таптастырғанда мынадай сегіз топқа бөлінеді.
1. Мезгіл үстеулер
2. Мекен үстеулер
3. Мөлшер үстеулері
4. Сын (я бейне) үстеулері
5. Күшейту (я ұлғайту) үстеулері
6. Мақсат үстеулері
7. Себеп-салдар үстеулері
8. Топтау (я бөлу) үстеулері
Мезгіл үстеулер
Мезгіл үстеуі қашан? қашаннан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін, уақытын білдіреді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: таңертеңнен (қашаннан?) кетті, жазғытұрым (қашан?) келеді, ала жаздай (қашан?) еңбектенді, күні-түні (қашан?) оқыды, т. б.
Мекен үстеулер
Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің орындалатын орнын, мекенін көрсетіп, қайда? қайдан? қалай қарай? сұрақтарына жауап береді. Мысалы: Тауға қарай (қалай қарай?) өрмелеу, алға (қайда?) жылжыды, ілгері-кейін (қайда?) қозғалды, жоғарыдан (қайдан?) түсті, т. б.
Сын (я бейне) үстеулері
Сын-қимыл (бейне) үстеуі іс-әрекеттің, қимылдың амалын, тәсілін, сын-бейнесін білдіреді. Сұрақтары: қайтіп? қалайша? қалай? кімше? Мысалы: Ақырын (қалай?) жүгірді, қазша (қалайша?) қаңқылдады, бекерден-бекер (қалай?) отырма, балаша (кімше?) мәз-мейрам болды, бүркіттейін (қалайша?) шүйілді, қолма-қол (қалай?) хабарласты, т. б.
Мөлшер үстеулері
Мөлшер үстеуі қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеуі сынның немесе қимылдың көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын білдіреді. Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесіп келгенде қимылдың шама-шарқын, мөлшерін білдіреді. Мысалы: сонша (қанша?) шаршапты, біршама (қаншама?) кешігіп қалды, недәуір (қалай?) өскен екен. Ал сонша (қанша?) биік, біршама (қанша?) алыс, недәуір (қалай?) ұзақ дегенде мөлшер үстеулер сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін, көлемін білдіреді.
Күшейту (я ұлғайту) үстеулері
Күшейткіш үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің, сынның сапасын, белгісін не солғындатып, не күшейтіп көрсетеді. Сұрағы: қалай? Мысалы: әбден жүдепті, керемет биледі, мүлдем қозғалта алмады. Сонымен бірге күшейткіш үстеуге сын есімнің күшейтпелі шырайын жасайтын ең (биік), өте (салмақты), аса (терең), тым (терең), кілең (жүйрік) сөздері де жатады.
Мақсат үстеулері
Мақсат үстеуі не мақсатпен? қалай? деген сұраққа жауап беріп, іс-әрекеттің, қимылдың орындалу мақсатын білдіреді. Мысалы: әдейі айтты, қасақана кетіп қалды, жорта білмегенсіді, әдейілеп шақырды.
Себеп-салдар үстеулері
Себеп-салдар үстеуі не себепті? қалай? неге? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді. Себеп-салдар үстеуіне: құр босқа, лажсыздан, босқа, амалсыздан, бекерге, шарасыздан сөздері жатады. Бұл сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы, босқа ренжіді, лажсыздан келісті, т. б.
- И тебе не хворать, Дима! Ты где пропадал? Почему тебя в школе не было?
- Так я как раз и хворал! В смысле, болел я.
- А что с тобой было?
- Да живот стал болеть по утрам. Я и в школу пойти не мог. Родители перепугались, потащили меня к врачам на обследование.
- И что сказали врачи?
- Подозревали сначала гастрит, а потом сказали, что еще его нет. Но желудок нужно поберечь. Прописали таблетки.
- И как, легче тебе сейчас?
- Да, я по утрам снова человеком себя чувствую.
- Вот и хорошо, Дима. Пойдем с нами в наш двор, колы попьем.
- Я-то не против к вам, а вот колу мне теперь нельзя. Для желудка вредная.
- Ого, да ты на диете!
- Да, теперь не сухариков, ни чипсов, ни копченой рыбы, ни майонеза, ни кока-колы, ни пепси – ничего нельзя. В общем, никакой гадости.
- Ясно, Дима, прижало тебя. Пришла пора заботиться о здоровье. Все равно пойдем с нами, ребята тебя давно не видели.
- Пойдем, конечно!
Перевод:
Денсаулық» тақырыбындағы диалог
- Ой, мен кімді көріп тұрмын! Сәлем Ваня!
- Ал сізге ауырудың қажеті жоқ, Дима! Сен қайда болдың? Сіз неге мектепте болмадыңыз?
- Сонымен мен жай ғана ауырдым! Мен ауырған едім дегенім ғой.
- Саған не болды?
- Иә, таңертең асқазан ауыра бастады. Мен де мектепке бара алмадым. Ата-анам қорқып, мені дәрігерлерге сүйреп барып тексеруге жіберді.
- Ал дәрігерлер не деді?
- Алдымен олар гастрит туралы күдіктенді, содан кейін олар әлі жоқ екенін айтты. Бірақ асқазанды сақтау керек. Белгіленген таблеткалар.
- Ал қазір сізге қалай оңай?
- Иә, таңертең мен өзімді қайтадан ер адамдай сезінемін. - Жақсы, Дима. Бізбен бірге біздің аулаға келіңіз, бізде кола болады. «Мен саған қарсы емеспін, бірақ қазір маған үлес алуға рұқсат жоқ. Асқазанға зиянды.
- Уау, сен диетаға отырасың!
- Иә, қазір ешқандай крекер, чипсы, қақталған балық, майонез, кока-кола, пепси жоқ
- ештеңе де мүмкін емес. Жалпы, жағымсыз нәрселер жоқ.
- Түсінемін, Дима, сені басты. Өз денсаулығыңызға қамқорлық жасайтын кез келді. Бәрібір бізбен бірге жүріңіз, жігіттер сізді көптен бері көрмеген.
Үстеулер
Үстеу - заттың әр қилы қимылы мен ісінің (етістіктің) әр түрлі сындық, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік күй-жайлары мен сынның белгісін білдіретін сөз табы.
Үстеу сөздері морфологиялық құрылысы және құрамы жағынан екі топқа бөлуге болады: негізгі үстеулер мен туынды үстеулер.
Үстеу сөздер мағынасына қарай таптастырғанда мынадай сегіз топқа бөлінеді.
1. Мезгіл үстеулер
2. Мекен үстеулер
3. Мөлшер үстеулері
4. Сын (я бейне) үстеулері
5. Күшейту (я ұлғайту) үстеулері
6. Мақсат үстеулері
7. Себеп-салдар үстеулері
8. Топтау (я бөлу) үстеулері
Мезгіл үстеулер
Мезгіл үстеуі қашан? қашаннан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін, уақытын білдіреді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: таңертеңнен (қашаннан?) кетті, жазғытұрым (қашан?) келеді, ала жаздай (қашан?) еңбектенді, күні-түні (қашан?) оқыды, т. б.
Мекен үстеулер
Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің орындалатын орнын, мекенін көрсетіп, қайда? қайдан? қалай қарай? сұрақтарына жауап береді. Мысалы: Тауға қарай (қалай қарай?) өрмелеу, алға (қайда?) жылжыды, ілгері-кейін (қайда?) қозғалды, жоғарыдан (қайдан?) түсті, т. б.
Сын (я бейне) үстеулері
Сын-қимыл (бейне) үстеуі іс-әрекеттің, қимылдың амалын, тәсілін, сын-бейнесін білдіреді. Сұрақтары: қайтіп? қалайша? қалай? кімше? Мысалы: Ақырын (қалай?) жүгірді, қазша (қалайша?) қаңқылдады, бекерден-бекер (қалай?) отырма, балаша (кімше?) мәз-мейрам болды, бүркіттейін (қалайша?) шүйілді, қолма-қол (қалай?) хабарласты, т. б.
Мөлшер үстеулері
Мөлшер үстеуі қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеуі сынның немесе қимылдың көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын білдіреді. Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесіп келгенде қимылдың шама-шарқын, мөлшерін білдіреді. Мысалы: сонша (қанша?) шаршапты, біршама (қаншама?) кешігіп қалды, недәуір (қалай?) өскен екен. Ал сонша (қанша?) биік, біршама (қанша?) алыс, недәуір (қалай?) ұзақ дегенде мөлшер үстеулер сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін, көлемін білдіреді.
Күшейту (я ұлғайту) үстеулері
Күшейткіш үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің, сынның сапасын, белгісін не солғындатып, не күшейтіп көрсетеді. Сұрағы: қалай? Мысалы: әбден жүдепті, керемет биледі, мүлдем қозғалта алмады. Сонымен бірге күшейткіш үстеуге сын есімнің күшейтпелі шырайын жасайтын ең (биік), өте (салмақты), аса (терең), тым (терең), кілең (жүйрік) сөздері де жатады.
Мақсат үстеулері
Мақсат үстеуі не мақсатпен? қалай? деген сұраққа жауап беріп, іс-әрекеттің, қимылдың орындалу мақсатын білдіреді. Мысалы: әдейі айтты, қасақана кетіп қалды, жорта білмегенсіді, әдейілеп шақырды.
Себеп-салдар үстеулері
Себеп-салдар үстеуі не себепті? қалай? неге? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді. Себеп-салдар үстеуіне: құр босқа, лажсыздан, босқа, амалсыздан, бекерге, шарасыздан сөздері жатады. Бұл сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы, босқа ренжіді, лажсыздан келісті, т. б.
Үстеу сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады.
Диалог на тему «Здоровье»
- О, кого я вижу! Здравствуй, Ваня!
- И тебе не хворать, Дима! Ты где пропадал? Почему тебя в школе не было?
- Так я как раз и хворал! В смысле, болел я.
- А что с тобой было?
- Да живот стал болеть по утрам. Я и в школу пойти не мог. Родители перепугались, потащили меня к врачам на обследование.
- И что сказали врачи?
- Подозревали сначала гастрит, а потом сказали, что еще его нет. Но желудок нужно поберечь. Прописали таблетки.
- И как, легче тебе сейчас?
- Да, я по утрам снова человеком себя чувствую.
- Вот и хорошо, Дима. Пойдем с нами в наш двор, колы попьем.
- Я-то не против к вам, а вот колу мне теперь нельзя. Для желудка вредная.
- Ого, да ты на диете!
- Да, теперь не сухариков, ни чипсов, ни копченой рыбы, ни майонеза, ни кока-колы, ни пепси – ничего нельзя. В общем, никакой гадости.
- Ясно, Дима, прижало тебя. Пришла пора заботиться о здоровье. Все равно пойдем с нами, ребята тебя давно не видели.
- Пойдем, конечно!
Перевод:
Денсаулық» тақырыбындағы диалог
- Ой, мен кімді көріп тұрмын! Сәлем Ваня!
- Ал сізге ауырудың қажеті жоқ, Дима! Сен қайда болдың? Сіз неге мектепте болмадыңыз?
- Сонымен мен жай ғана ауырдым! Мен ауырған едім дегенім ғой.
- Саған не болды?
- Иә, таңертең асқазан ауыра бастады. Мен де мектепке бара алмадым. Ата-анам қорқып, мені дәрігерлерге сүйреп барып тексеруге жіберді.
- Ал дәрігерлер не деді?
- Алдымен олар гастрит туралы күдіктенді, содан кейін олар әлі жоқ екенін айтты. Бірақ асқазанды сақтау керек. Белгіленген таблеткалар.
- Ал қазір сізге қалай оңай?
- Иә, таңертең мен өзімді қайтадан ер адамдай сезінемін. - Жақсы, Дима. Бізбен бірге біздің аулаға келіңіз, бізде кола болады. «Мен саған қарсы емеспін, бірақ қазір маған үлес алуға рұқсат жоқ. Асқазанға зиянды.
- Уау, сен диетаға отырасың!
- Иә, қазір ешқандай крекер, чипсы, қақталған балық, майонез, кока-кола, пепси жоқ
- ештеңе де мүмкін емес. Жалпы, жағымсыз нәрселер жоқ.
- Түсінемін, Дима, сені басты. Өз денсаулығыңызға қамқорлық жасайтын кез келді. Бәрібір бізбен бірге жүріңіз, жігіттер сізді көптен бері көрмеген.
- Кеттік, әрине