9-тапсырма. 2-мәтін. Уақыт мөлшері: 10 минут. Көп нүктенің орнына түсіп қалған сөздерді қойып, мағынасын
түсіндіріңдер.
ің ойымша...
ың алып күш
Өзге баладай
Баланың мінезі ауыл адамдарына біртүрлі қызық көрінетін еді,
... ол білмейді, ауыр жүк арқалағандай жайлап
ойнаса, ол
жинап, өз алдына ойнай береді, жанындағы
балалардың еш нәрсесіне тимейді. Өзіне соқтыққанды аямайды
жүріп, балалар жиналған жерге баратын. Өзге бала
кенін білдіре
кісі жабы-
хөтере алмай
да Мұқан өзі
сиыр, жылқының
да. Кейбір балалардың әке-шешесі келіп, Мұқанды қорқытайын
... қаша да алмайды. Оның жүгірдім дегеніне аяғы ұзындар
десе,
көтерді.
аяңдап жүріп-ақ жетіп алады. Біреудің жекіп айтқан сөзіне оның
қайтаратын жауабы жоқ, бетінен қорыққан белгі де білінбей,
қысық көзінің қиығымен қарайды да тұрады. Оны кейбіреулер
ұрады да, бірақ бала болып ... білмейді. Ол адамдар ауылдың ана-
сындай болған Айсарыдан кешірім сұрап:
Мұқаның біздің Сарманды сабап тастапты. Мен қорықсын деп
құйрығына бірер тартып жіберіп едім, оған ренжіген жоқсыз ба? —
десе:
95
Күн-түбір Қол-түбір
-дер-көптік жалғау -ы-тәуелдік жалғау(3жақ)
-і-тәуелдік жалғау(3 жақ) -нан-шығыс септігінің жалғауы
Балалар Жағасына
Бала-түбір жаға-түбір
-лар-көптік жалғау -сы-тәуелдік жалғау(3жақ)
-на-барыс септігінің жалғауы
Археологиялық деректемелер неолитзаманынан бастап көліктің шаруашылық салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе,жылқы, құлан, қашыр, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады. Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды.
Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды.
Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды. Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде біздің заманымыздан бұрынғы 3-мыңжылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді.
Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды. Әскери және жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен де табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын көрсететінпетроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда, ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқымен түйенің орны ерекше болған. Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және орта ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ мал қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде негізгі көлік ретінде пайдаланылған. Жылқы да көшпенді халықтың тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар “ат – ердің қанаты” деп есептеген. Бағзы бір замандарда “аттың жалында, түйенің қомында” жүрген кездер де болған. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрлі көлік түрі мен құрамы да өзгеріске ұшырап отырды. Ғылыми-техникалық жетістіктерге орай көлік малын бірте-бірте автомобиль, пойыз,ұшақтар ығыстыра бастады. Сөйтіп, техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын көрсеткіштердің біріне айналды. Қазіргі кезде де мініс малы – автомобиль, трактор бара алмайтын жерлерде көлік ретінде пайдаланылады.