Ұғым-түсініктері мен салт-дәстүрлеріне қарай дүние жүзі халықтарында құлпытастың көптеген түрлері кездеседі.
Ежелгі Шумер, Мысыр, Этрустар заманында құлпытастар адам мүсіні түрінде жасалынды. Құлпытасқа адам бейнесін қашап, мәйітпен бірге қою дәстүрі ғұн заманы, түрік қағандығы, қыпшақ, түргеш дәуірлерінде кең жайылды. [1]
Құлпытастардың шығу тегі, рәміздік мән-мағынасы туралы ғылымда нақты тұжырым қалыптаспаған. Қалай болғанда да, қазіргі қазақ даласындағы құлпытастардың арғы тарихы сақтар мен ежелгі түркілердің тас мүсіндерімен, сондай-ақ көне түркілер жазуы қашалған бітіктастармен байланысты екендігі анық. Қазақ даласындағы құлпытастардың даму эволюциясы Батыс және Оңтүстік Қазақстанда сақталған құлпытастардан көрінеді.[2]
Құлпытастарды әрлеу, нақыштау, бедерлеу ісі сол кезеңде өмір сүрген халықтың қолөнері мен мемориалдық үрдісінің, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы мен дүниетанымының белгісі іспетті. Мысалы, түркі жерінде ислам дінінің бел алуына орай бейнелі құлпытастар орнына өрнекті көктастар қойылатын болды. Ислам дінінде қабір басына белгі қоюға рұқсат етілгенімен, аса үлкен құлпытас қойып, оған адамның, малдың немесе әлдебір заттың суретін бейнелеуге тыйым салынуына байланысты құлпытастарға арабша Құран сүрелері мен аяттар жазу өнері етек алды. Түркістандағы Иасауиге қойылған құлпытас, сондай-ақ сонда жерленген қазақ халқының атақты хандары мен қайраткерлерінің басына қойылған құлпытастарда осы үрдіс сақталған.[3]
1. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі–Бала ата-анасының қандай тәлім тәрбие алса сондай болып өседі
2. Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас–Өзіңнің туған жеріннен, еліннен қаншалықты алшақта болсан да ол сенің жүрігінде қалады, басқа ел сенің туған өлкеннің орнын баса алмайды
3. Білетінің бір тоғыз, білмейтінің тоқсан тоғыз–Көп адамдар ондай сауатты бола қоймайды, білімдері жеткіліксіз болады
4. Жолдасы көптің-олжасы көп–Егер досын көп болса саған деген сыйластық та көп болады. Досын көп болса көптеген жақсылықтар күтуге болады.
5. Қыран құстың баласы ұшса келмес ұяға–Ата-ана жақсы тәрбие берсе, бала өсе келе өзіңе өзі қамқор бола алып, өз жағдайын жасап, ол да жақсы ата-ана бола алады. Яғни баланың өз өмірінде ата-анасынан бөлек жағдайлары да пайда бола бастайды
6. Шебердің қолы көпке ортақ–Егер адам өнерлі, шебер болса оның бар еңбегі тек өзіңе емес, басқаларға да жақсы пайда әкеледі
Құлпытас – бейітке қойылатын тас белгі.
Ұғым-түсініктері мен салт-дәстүрлеріне қарай дүние жүзі халықтарында құлпытастың көптеген түрлері кездеседі.
Ежелгі Шумер, Мысыр, Этрустар заманында құлпытастар адам мүсіні түрінде жасалынды. Құлпытасқа адам бейнесін қашап, мәйітпен бірге қою дәстүрі ғұн заманы, түрік қағандығы, қыпшақ, түргеш дәуірлерінде кең жайылды. [1]
Құлпытастардың шығу тегі, рәміздік мән-мағынасы туралы ғылымда нақты тұжырым қалыптаспаған. Қалай болғанда да, қазіргі қазақ даласындағы құлпытастардың арғы тарихы сақтар мен ежелгі түркілердің тас мүсіндерімен, сондай-ақ көне түркілер жазуы қашалған бітіктастармен байланысты екендігі анық. Қазақ даласындағы құлпытастардың даму эволюциясы Батыс және Оңтүстік Қазақстанда сақталған құлпытастардан көрінеді.[2]
Құлпытастарды әрлеу, нақыштау, бедерлеу ісі сол кезеңде өмір сүрген халықтың қолөнері мен мемориалдық үрдісінің, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы мен дүниетанымының белгісі іспетті. Мысалы, түркі жерінде ислам дінінің бел алуына орай бейнелі құлпытастар орнына өрнекті көктастар қойылатын болды. Ислам дінінде қабір басына белгі қоюға рұқсат етілгенімен, аса үлкен құлпытас қойып, оған адамның, малдың немесе әлдебір заттың суретін бейнелеуге тыйым салынуына байланысты құлпытастарға арабша Құран сүрелері мен аяттар жазу өнері етек алды. Түркістандағы Иасауиге қойылған құлпытас, сондай-ақ сонда жерленген қазақ халқының атақты хандары мен қайраткерлерінің басына қойылған құлпытастарда осы үрдіс сақталған.[3]
1. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі–Бала ата-анасының қандай тәлім тәрбие алса сондай болып өседі
2. Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас–Өзіңнің туған жеріннен, еліннен қаншалықты алшақта болсан да ол сенің жүрігінде қалады, басқа ел сенің туған өлкеннің орнын баса алмайды
3. Білетінің бір тоғыз, білмейтінің тоқсан тоғыз–Көп адамдар ондай сауатты бола қоймайды, білімдері жеткіліксіз болады
4. Жолдасы көптің-олжасы көп–Егер досын көп болса саған деген сыйластық та көп болады. Досын көп болса көптеген жақсылықтар күтуге болады.
5. Қыран құстың баласы ұшса келмес ұяға–Ата-ана жақсы тәрбие берсе, бала өсе келе өзіңе өзі қамқор бола алып, өз жағдайын жасап, ол да жақсы ата-ана бола алады. Яғни баланың өз өмірінде ата-анасынан бөлек жағдайлары да пайда бола бастайды
6. Шебердің қолы көпке ортақ–Егер адам өнерлі, шебер болса оның бар еңбегі тек өзіңе емес, басқаларға да жақсы пайда әкеледі