Қатысына қарай лып бөлінеді. Еріннің қатысы
Ұ, Ү), езулік (а, ә, е, ы, і) болып бөлінеді.
Ауызша сөйлеу тілінде сөз ішінде және сөз тіркесі ара-
сында екі дауысты дыбыс қатар айтылмайды, біреуі түсіп
қалып айтылады. Жазғанда сақталады. Мысалы: Сары-
арқа
Сарарқа, бола алады
болалады, айта отыр
айтoтыр т.б.
Дауыссыз дыбыстар салдыр мен үннің қатысына қарай:
қатаң, ұяң, үнді болып үш топқа бөлінеді.
Қатаң дауыссыздар: қ, к, т, с, ш, п.
Ұяң дауыссыздар: б, г, ғ, д, ж, з.
Үнді дауыссыздар: м, н, ң, л, й, р, у (тау).
ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Сөз ішіндегі немесе сөз тіркесіндегі дауыс
дыбыстардың айтылуы мен жазылуында айырмашылық бола ма? Қанд
жағдайларда орын алатынын кестеде мысалдар арқылы бер.
Екі дауысты дыбыстың біреуі
түсіп қалады
Қатар келген екі дауысты
дыбыс сақталады
Менің туып өскен жерім - егеменді Қазақстан. Қазақстанның байлығы өте көп және қазынаға бай ел. Біздің еліміздің табиғаты өте сұлу. Биік-биік асқар тау, мөп-мөлдір көлдер, неше түрлі өсімдіктер мен дәрілік қасиеті бар шөптер өседі. Қазақстан жерінде аңдар мен құстар, не ше түрлі жануарлар жасайды. Сол жерде біздің ата-бабаларымыз, батырларымыз, ақындарымыз, ғалымдарымыз туып өскен.
Қазақстандай жері шұрайлы, шөбі шүйгін өлкені мен әрқашан да мақтан тұтамын. Қазақстанның кең даласындай байтақ дала еш жерде жоқ шығар. «Отаның-алтын бесігің», «Отаны жоқтық – нағыз жоқтық»- деп дана халқымыз бекер айтпаған. Өз Отанын сүю, өз ана тілін ардақтау - әрбір азаматтың бірінші міндеті.
Ал біздің халқымызда атамекенді ардақтау сезімі өте терең деп ойлаймын. халқымыздың басынан қандай қиын кезеңдер өткенде де ата-бабаларымыз елімізді сыртқы жаудан қорғай білген. Өз елі үшін жанын да, барын да аямаған. Халқымыздың осы бір қасиеті жанымызға ана сүтімен тарап, ана тілімен дарып, ақ нанымен бекуі тиіс. Өйткені Отан біз үшін оттан да ыстық.
Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирилл жазулары) бағындырылған, фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.
Қазақ тілінің әліпби жүйесі тарихи кезеңдерден өтіп, ұлттық әліпби деңгейіне жету жолы:
1. V-VII ғасырларда көне түркі халқы, ата-бабаларымыз ғылымда Орхон-Енесей жазуы деген атпен белгілі көне түркі руна жазуын пайдаланған.
2. X ғасырдан бастап араб жазуына көшіп, XX ғасырдың басына дейін қолданылды.
3. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов араб жазуына негізделген қазақ жазуына реформа жасап Жаңа емле деп аталатын жаңа әліпбиді пайдалануға мүмкіндік берді.
4. 1929-1939 жылға дейін Латын жазуына негізділген Бірыңғай түркі әліпбиі қолданыста болды.
5. 1940 жылдан бастап латын жазуының орнына кирилл әліпбиін қолданып келеміз.
Көне түркі жазуы - (басқаша Орхон-Енесей жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з.жазуы. Дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен VІ-Х ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды:
1. Енисей ескерткіштері.
2. Талас ескерткіштері.
3. Орхон ескерткіштері.
Араб жазуы - (:أَبْجَدِيَّة عَرَبِيَّة əбджәдийə 'арабия) — ежелгі(б.з.б. 2000-шы ж.) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізінде пайда болған көне жазулардың бірі. Оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады.
Араб жазуында 28 әріп бар. Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы, дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне(көмекші белгілер) қойылады. Бұл белгілер Құранда, сөздікте, оқу құралдарында міндетті түрде қойылып, ал қалған кездерде қойылмауы мүмкін. үлгілерінде Араб жазуының сулс, куфа, сулх, парсы, диуани, насталих, т.б. түрлері пайдаланылады.
Араб жазуы қазіргі кезде барлық араб елдерінде, ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттерде (және, т. б.) қолданылады.
Жаңа емле жазуы: 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. 20-шы жылдардың аяғында емлені ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, А.Байтұрсынов реформалаған емле колданыстан шығарылды. Реформалауға не түрткі болды дегенге келсек, дәстүрлі араб жазуында:біріншіден, бір дыбысты жазу үшін бірнеше әріптер пайдаланылатын;екіншіден, сөзді жазғанда оның тек дауыссыз дыбыстары ғана таңбаланатын да, дауыстылары жазылмаған сөздің мағынасын түсіну қиындық тудыратын;үшіншіден, араб әліпбиінде дауысты дыбыстарды белгілейтін таңбалар саны үшеу ғана болғандықтан, бұл таңбалар тоғыз дауыстысы бар қазақ тілі үшін жеткіліксіз болды; төртіншіден, мұсылманша сауат ашу әдісінде әріптердің таза араб тіліндегі дыбысталуы мен айтылуын жаттатумен ұзақ уақыт кететін; бесіншіден, ол кездегі жазба тілдің құрылымында араб, парсы, ескі тілдің сөздері көп қолданылатындықтан, қалың бұқараға емес, азғана топтың мүддесіне қызмет ететін.