Айтыс ауыз әдебиетінің қандай түрі? айтыстың қандай түрлері бар? айтыстың қандай түрлері бар? айтыс өлеңдерін шығарушы кімдер? жұмбақ айты стың ерекшелігі туралы не білдіндер? неліктен айтыс біздің ғасырымызға дейін жеткен? неліктен жұмбақ айтыс айтыстың ең қиен түрі болып саналады?
Совесть, честь, стыд. Ар,намыс, ұят.
1. Ерді намыс өлтірер, қоянды қамыс өлтірер.
Мужчина погибает в бою, заяц – в камышах.
2. Ер жігітке өлімнен ұят күшті.
Для жигита лучше смерть, чем позор.
3. Жігіттің қүны жүз жылқы, ары мың жылқы.
Цена жигиту – сто коней, цена его чести – тысяча коней.
4. Ақылың болса арынды сақта: ар-ұят керек әр уақытта.
Если умен, честь береги; честь и совесть – спутники каждому шагу.
5. Ел намысы – ер намысы.
Честь народа – честь жигита.
6. Ер жігіт елінің ұлы, намысының құлы.
Жигит – сын своего народа и раб своей чести.
7. Өлімнен ұят күшті.
Стыд сильнее смерти.
8. Мал сақтама, ар сақта.
Не добро береги, а честь свою береги.
9. Малыңа сүйенбе, арыңа сүйен.
На богатство не полагайся, а на совесть опирайся.
10. Үлкен пышақ ұялғанынан өтеді.
Большой нож со стыда режет.
11. Ашу – ақылдың дұшпаны, нәпсі – иманның дұшпаны.
Гнев – враг разума, неумеренный аппетит – враг совести.
12. Атты қамшы айдайды, ерді намыс айдайды.
Коня подгоняет кнут, жигита – честь.
13. Қазаннан қақпақ кетсе, иттің ұяты кетеді.
Когда с котла крышку снимают, собака всякий стыд теряет.
14. Атын аяған жерге қарар, құсын аяған көкке қарар.
Кто коня жалеет одолжить – в землю смотрит, кто ловчую птицу жалеет одолжить – в небо смотрит.
15. Беттің арын белбеуге түйіп алып.
Совесть в узелок завязал.
16. Арлы арына қараса, арсыз жеңдім дейді.
Честного совесть удерживает, бессовестный себя победителем считает.
17. Тәнім - жаным садағасы, жаным – арым садағасы.
Тело – жертва души, душа – жертва чести.
18. Жақсы аттың жалын сақтағанша, жақсы жигіттің арын сақта.
Чем скакуна силы беречь, лучше доброго жигита честь сберечь.
19. Қайталаған дерт жаман, қайта бұзған серт жаман.
Нарушить клятву, как дважды переболеть одной болезнью.
20. Арақпен достастым дегенше, адамгершілікпен қоштастым де.
С водкой подружился – с совестью простился.
21. Жарлы болсаң да арлы бол.
Пусть и беден, но будь честен.
22. Енбеқ - өмірді ұзартады, ұят - бетті қызартады.
Труд жизни прибавляет, стыд в краску вгоняет.
23. Өз бетін аямаған кісінің бетін шиедей қылады.
Плюющий на свою совесть, на чужую и не посмотрит.
24. Ер мойнында қыл арқан шірімес.
За жигитом даже волосяная веревка не пропадает.
25. Жігітке жар қымбат, намыс пен ар қымбат.
Жигит дорожит любовью, а еще больше – честью.
26. Бар барын жейді, ұятсыз арын жейді.
Каждый ест, что у него есть; бессовестный свою совесть проедает.
27. Адам болам десен, арынды ақшаға сатпа.
Если думаешь сохранить человечность, не меняй на деньги честь.
28. Бетің қісық болса, айнаға өкпелеме. Ниетің қисық болса, ағайынға өкпелеме.
Если рожа кривая, на зеркало не серчай; если совесть нечиста, на родню не пеняй.
29. Қолыңмен істегеніңді мойныңмен көтер.
За дело рук головой отвечай.
Абай бала кезінде ширак, пысық болмағанымен, елдегі шешен, ақын, ертегішілер әңгімесін тез ұғып алатын зеректігімен, ынталылығымен ерекшеленген, Шортанбай, Дулат, Бұқар жырау, Марабай, Шөжелерді тыңдап өскен. Анасы Ұлжан да шешен болған, сөз қадірін білетін ортада өскен кісі. Оның ағасы (әкесі Тұрланның інісі) Тонтайдың өлерінде кожа-молдаларға карап: "Жазыла-жаэыла қожа-молдадан да ұят болды, енді өлмесек болмас",—дегені халық аузында мәтел болып кеткен. Құнанбай кажыныңда кеңінен толғап сөйлер тереңдігі, өз тұстастарының ғана емес, шетелдік саяхатшылардың да назарына іліккен; Құнанбай қажы "Ескітам" деген қоныстан медресе салдырып, өзінің және туыстарының балаларын окытқан. Абай сегіз жасында өуелі сол "Ескітам" медресесінде дәріс алып, ауыл молдасы Ғабит-ханнан оқыған. Әкесі онын зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқо толған соң Семейдегі Ахмет Риза медресесіне береді. Онда 3 жыл окыған, Медресенің үшінші жылында ол осы қаладағы "Приходская школаға" да қосымша түсіп, онда 3 ай орысша оқиды. Бұл тұста М.О. Әуезовтің "Өзі тұстас үлкен-кіші балалардың барлығынан сонағұрлым зейінді, ұғымтал жөне ерекше ықыласты болған. Дәрісте арабша кітапты молдасының бір окып, бір-ақ рет түрікшеге аударып берген сөздерін кі-тапка қарамай жатқа айтып шыға алатындай зерек бола-ды. Сонымен дәріс үстінде оқылатын сабақтарды ұғып білу Абайға өзге балалардан анағүрлым оңай тиген.