Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстың кәсібі етіп, оларды күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланды. Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өрі, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығын айтады. Қолөнердің қай түрі болса да, халықтың тұрмыс қажетінен туындайды. Қазақ халқының көшпелі өмірі мал өсірумен тығыз байланысты. Сол кезден-ақ халқымыз олардың сүті мен етін тамаққа, ал терісін киім- кешекке, төсенішке пайдаланды. Сүйегінен түрлі бұйымдар жасады.
Қазақ шеберлері тас қашау, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз балқыту, металды өңдеу сияқты ауыр кәсіппен де айналысқан. Халықтың қолөнеріне аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адалбақан, асадал, бесік және т. б. көптеген заттарды халық шеберлері өз қолдарымен жасады. Қолөнер «еркектерге тән іс» және «әйелдерге тән іс» деп бөлінген. Тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеуді ер адамдар атқарған. Ал кесте тігу, өрмек тоқу, киіз басу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау, киім тігу сияқты жұмыстарды әйелдер атқарған.
Қазақ қолөнері әсіресе 18-19 ғасырда өзінің шырқау шегіне жетті. Әсіресе, жүннен жасалған ашық түсті текеметтер, қара ала сырмақтар, қызылды-жасылды түскиіздер, гүлді кілемдер, қошқар мүйізді алашалар, тоқылған сандыққаптар, аяққаптар, ұлттық киімдердің сан түрлісі, әшекейлердің әдемілігі көз қызықтырған.
Қазақ халқының қолөнерінің самғау шыңы – зергерлік өнер. Ол - халық дүниетанымы мен материалды мәдениетінің маңызды бөлігі. Халық салт-дәстүрімен тығыз байланысты зергерлік өнер туындылары адамның заттық және рухани әлемі туралы ақпаратқа ие. Солар арқылы иесінің жас ерекшеліктері мен әлеуметтік дәрежесін анықтаған, өмірлік кезеңдерінің әдет-ғұрыптарында маңызды рөл атқарған. Қазақ зергерлері көбінесе күміспен жұмыс жасаған, сол сияқты күміс қазақ халқының мәдениетінде ерекше орынға ие болған. Күмісті пайдаланды, себебі оның емдік және тазартқыш қасиеттері халыққа белгілі. Қазақтар әлі күнге дейін бала 40 күнге толғандағы суға шомылдыру дәстүрін сақтап жүр. Әдетте баланы күміс әшекейлер мен тиындар салынған суға шомылдырады, бұл дәстүрді «шілде су» деп атайды. Сол арқылы балаға күмістей жарқын әрі бақытты өмір тілейді. Кейін балалары мен немерелерінің денсаулығы мықты болсын деп, рәсімге қатысқан барлық әйелдерге әшекейлер таратылады. Сонымен қатар қолына күміс жүзік пен білезік таққан әйелдің жасаған тамағы таза және пайдалы болады деп сенген. Көптеген қазақ әшекейлерінің атаулары адам денесі мүшелері атауынан шыққан. Мысалы, «шекелік» – шеке сөзінен, «білезік» – білек сөзінен, «белдік» – бел сөзінен, «өңіржиек» – өңір сөзінен шыққан.
Қазақ халқының қолөнері - ұрпаққа қалдырған өшпес мұра, оларға сыйлаған көркемдік әлемі, эстетикалық тәрбиесі болып қала бермек.
2. Мәтінге жоспар құрыңыз.
3. Жоспарыңызға сәйкес қысқаша әңгімелеп беріңіз.
4. Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді тауып (2 салалас, 2 сабақтас), түрін анықтаңыз.
Объяснение:
Менің сүйікті кейіпкерім.
Сірә,қазақ балалар фильмдерінің ішінде Бердібек Соқпақбаевтың сценариймен түсірілген “Менің атым – Қожа” фильмінің алар орны бөлек.Менің сүйікті кейіпкерім – Қожа.Ол – “Менің атым – Қожа” фильмінің басты кейіпкері.Жалпы алғанда,Қожа – ақылды,сонымен қатар өзінше бұзық,әкесіз өскен бала.Әлбетте,фильм барысында ол көп нәрсеге ұшырады.Ғашық та болады,төбелеседі де,бұзықтық та жасайды,тіпті мектептен қуылуға да шақ қалады.Меніңше,ол өз тәртіпсіздіктеріне кейде саналы түрде,кейде білместікпен барады. Қорыта келгенде,Қожа – осы күнге дейін менің ғана емес,жұртшылықтың да сүйікті кейіпкері саналады.
А ң атты ауыздықтап мінуі және ер-тұрманды ойлап табуы шын мәнінде ұлы жаңалық болды. Ердің шығуы жайында Орта Азия халықтарында мынадай аңыз бар. «Бірнеше мың жыл бұрын мұсылман патшасы Жәмшид ұзаққа созылған атты жорықтан соң, артын жарақаттап алады, ауырған жерін жеңілдету үшін, атының арқасына иленген нан (қамыр, жайма) салғызып мінеді. Ауырған жері жазылып жайма нанның аттың арқасына келісті формаға келіп қатая бастағанын байқаған патша, аяғының талғанын қойдыру үшін, ат үстінен тұзақ тастап, оған аяғын салады, аяғының талғаны тоқтайды. Сонда патша жайма нанның формасындай етіп, ағаш пен былғарыдан зат жасауды бұйырады. Сөйтіп бұл нәрсені ер деп атайды» [1, 3 б.].
Еуразияның көне жылқышы тайпалары скиф, сақтардың ер-тұрмандары жұмсақ болып, атқа салатын, бір-бір айылмен тартылатын жайдақ тоқымнан көп айрымашылығы жоқ еді. Пазырық, Берел қорғандарынан табылған ер-тұрмандар тоқымнан, ердің екі қасына ұқсастырып жасалған ішіне шөп, бұғының жүнін тыққан екі көпшіктен, айыл-тартпадан, өмілдірік және құйысқаннан тұрды. Еуропалық скифтерде құйысқан да болған жоқ, оны Чертомлық құмырасының бүйіріндегі суреттен көруге болады.
Біздің заманымыздың бір мың жылдығы мен екі мың жылдығының өліарасында қастары аласа, жұқа, үлкен қапталғысы бар қатты ердің орнына ердің жаңа үлгісі пайда болды. Аттың бүйіріне бататын қалың қапталғылар жұқа ағаш қапталдарға айналды, керісінше, қастары биіктеліп қалыңдана түсті. Бұрынғы көнетүркі ерлерінде шеңберлене біткен қалың мықты қапталғыларға ердің қастары ішкі жағынан бекітілетін еді. Демек, ердің қасы қапталғыларға түсіп, қапталғылар аттың бүйірін қысып, аттың жүрісіне әсер етті. Ал жаңа ерлердің құрылысында биік қалың қастар жұқалау шағын қапталдарға сырт жағынан мызғымайтын етіп отырғызылды. Бұрын ердің қасы қапталғының ішкі жағынан байланатын еді, сөйтіп үлкен қапталғылар (лопасть) жеңіл қапталдарға (полка) айналды. Зерттеуші Д.Г.Савиновтың көрсеткеніндей осы өзгерістердің нәтиже