Б. Ұзақов «Жантаза». 1-сабақ - 1-
Мәтінді оқы. Оқшау сөздерді сәйкестендір.
Жантаза
бақ
Сәті түсіп, жолаушы ақ үйді көріп қалады. Әдемі ақ үйдің жанына барғанда ішінен сұлу қыз шықты.
Жолаушы, баратын жеріңіз алыс. Бір түн қонақ боп тынығып алыңыз, - деді бойжеткен. Жанқожа қызбен
амандасты. Жасыратыны жоқ, дастархан толып тұр. Батыр алдында тұрған тағамды аузына апарса, белгісіз
күштің әсерімен аузына тек құрма түсе берді. Біраздан соң Жанқожа.
Бойжеткен, алыс жолдан шаршап келемін, тынығып алсам, - деді.
Қыз дастарханды жинап, төсек салды. Шам өшкен соң, Жанқожа қыз екеуінің ортасына қылышын қойып ұйқыға
кетті. Таң атты. Қыздың қасына келген Жанқожа, оған қонақжай- лылығы үшін алғысын білдіріп, кететінін айтты.
Батыр, бір-екі ауыз айтар сөзім бар еді...
Айтыңыз, – деді Жанқожа ат үстінде тұрып. - Расында, мен... перінің қызымын... Сізге көптен бері ғашықпын.
Қасыңызға жақындай алмадым, сізді үнемі періштелер қорғап жүреді. Амалын таппаған соң ауылға барып,
адамдарды қорқыттым.
Менің дастарханымнан тамақ ішкенде мендік болар едіңіз. Бірақ, «Біссіміллә» деп
тамақты іше бастағанда,
менің тағамдарым аузыңызға түспей қойды. Жатқанда ортаға қылышты қойып жаттыңыз. Мен қылышты
күзеткен періштелермен айқастым. Жаныңыздың тазалығын сақтап қалдыңыз.
Енді бүкіл өміріңіз қылыш ұстап еліңіздің жауларымен айқасумен өтеді. Қыз Жанқожаға қимастықпен қиыла
бір қарады да, «қош бол, жаны таза жігіт!» деп көзден ғайып болды. Жанқожа алдыңғы екі аяғын көкке көтере
кісінеген атының тізгінін босатыңқырап, «шүу» деді. Торы ат жүйiтки жөнелді...
Қаратпа сөз
Расында
Қыстырма сөз
Шүy
Одағай
Батыр
Ұлыстың Ұлы күні – «Наурыз» мерекесімен байланысты концептуалды ұғымдардың бірі. Ұлыстың ұлы күні деген сөз орамындағы Ұлы күн, Жылдың бас күні. Ең абзал, ең мәртебелі болып ұғынылғандықтан қазақтар Ұлы күн деп атаған. Ал ұлыс сөзі жұрт, ел, халық білдіретін жиынтық ұғымның атауы. Ұлыс оң болсын дегендегі ұлыс осы аталған мағынаны білдіреді. Қысқасы, сөз бір-бірімен байланысып, тіркесіп барып «Наурыз» мейрамы дегенді білдіреді. Мәшһүр Жүсіп: «Қазақта Наурыз деген кісі аты болған. Келін-кепшіктер атай алмай «Ұлыс күні» деп, Ұлыстың ұлы күні деп кеткен. «Ұлыс» - Түркінің ата-бабаларынан қалған ескі тіл. Біздің қазақта Ұлыстың ұлы күні – «Наурыз» - дейді.
Наурыздама тойы – «Наурыз» мерекесіне қатысты негізгі ұғымдардың бірі, наурыз көжеден басқа. Әдетте, ел ішіндегі аса бай, дәулетті адамдардың наурызды той қылып өткізуін наурыздама дейді. Наурыздама тойы бір аптаға созылып, сегізінші күні тойға келгендер тарай бастайды. Арқа еліндегі дәулетті Тәтидің наурыздама тойын өткізген деп, арғынның атақты биі Едігені жүз кісісімен күткендігі жөнінде Мәшһүр Жүсіп жазбаларында мынадай дерек бар: Сіз бір жақтан бір жаққа бара жатқан жолаушы емессіз, әдейін наурыздама қылдыра келдіңіз! Ұдайымен сегіз күн қылмаған соң, мұның қылуға не сәндігі бар?! – деп, сегіз күн күтіп, сыйлап, бір күнінен бір күнін асыра беріпті.
Тәти мырза алдырған түлкілерінің ішінде бір қара түлкісі бар, наурыздаманың үстінен келіп қалыпты. Қара түлкі алдырып келгеніне бір қуанып, «Наурыздама қылдырамын!» - деп, Едігенің келгеніне қуанып:
«Бұл наурыздама Баяудікі болды. Мен ұрғашы наурыздамасына ортақтаспаймын!» - деп, басы Едігенің өзіне түйе бастатқан тоғыз, онан кейінгісіне: біріне ат, жүз кісіден бір кісіні құр қойған жоқ. Ең аяқ атшыларға бір-бір матадан үлестіріп: - Міне, менің наурызым! – деп, сый қылыпты.
Міне, сондай жақсы күнде тасып кетіп алған дуа ұрпағынан Шорман шығып, Мұса шығып, байлық, беклік таласа қоса шығып, жалпақ Сүйіндікке құт ауыл, ұйытқы ауыл болып тұр. Бұл күндегі пәленшекем, түгеншекемнің пейіліне қарағанда, тағалы торы тай ұстап тұра алмайтұғын пейіл бар. Атасына, бабасына тиген осы екен. Оңған, ілгері басқан біреуді: «Шіркін атасына, бабасына дуа тиген тұқым ғой!» - дейді.
Халықтың Наурыз мейрамындағы салт-ғұрыптардың бір алуаны табиғатпен «тіл табысу», оны қасиеттеу мағыынасында болса, енді бір алуаны адамдар арасындағы этикалық-моральдық қатынастарды реттеу, нормаларын нығайту, жолға қою мақсатына бағытталады. Жүректе // көңілде өткен күннен дақ, реніш, өкпе-қалдықтың қалмауы, бұларды дер кезінде жүректен // көңілден кетірмесе, аяғы араздыққа, дау-жанжалға, қатыгездік пен қастандыққа апарып соқтырады. Сондықтан Наурыз мейрамында кешірім сұрау, кешіру тәрізді адамгершілік акциясы өткізілген. Мұның өзі жүректі таза ұстау, кір шалырмаудың халық ұғымында соншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы. РПК «СЛОН», 2013. 4-том. 489-490-бет.
12 Наурыз 2015 ж.