Бегабат ұзақов
«жантаза» (әңгімеден үзінді)
екі күннен бері орта бойлы, төртбақ денелі, қалың қабақты, қарасұр жігіт торы
атпен желдіртіп келеді. бес қаруын түгел асынған. қызылқұмның жұмақ көркіне қызыға
көз тастап келе жатқан жасы әлі жиырмаға тола қоймаған жігіттің кеудесіндегі елдің
тірлігі де үнемі осындай мамыражай кеше берсе ғой деген арман ұлғая түсті.
«тіршілік неткен тұрлаусыз еді! - деген ой келді оның қиялына. — айналаны
көріктендіріп тұрған мына pаң, қызғалдақтар құралайдың салқыны өткен соң күнге
күйіп, желге ұшарын білмейді-ау! солай, тайталасып өтеді. күреспесең,
ғұмырың қамшының сабындай қысқа. тосынан келген дүлей күш сындырып кеткенін
байқамай да қ»
болатын он төртінде бас болар. кеудеде жолбарыс жүрек соғып тұрған кезде
ер жігіт үйінде бұғып жата алмас. сыр бойындағы қалың елдің қамын жеп, жас күнінен
атқа қонып, ақ найза ұстады. он жетіге толар-толмас кезінде айрандай ұйып отырған елге
оңтүстіктегі ала шапандылардың әскері киліге кіріп, ойран салды. жекпе-жекте бас
батырына найза қадап, аттан аударды. ел тізгінін ұстағандар екі тарапқа жалтаңдап
ашырқаған халқын тойдырудың орнына, алқымын толтыруымен әлек. жағдай бұлай
жалғаса берсе, тұлымды ұл - құлға, бұрымды қыз - күңге айналарын сезген бұл жігіт
араздасқан ағайынды жарастырып, елді біріктіруімен әуре. арал, сырдың кейбір
салаларына бөген құрып, егіншілікпен айналысуға үндеді.
ка, яка егіншілікті үйретудегі мақсат – шашыраңқы елді жинау. біріккен жұртты жау жеңе
алмайды. мұны түсінгендер сырды сағалағанымен, малына малданып, қырды жағалап
ва але кететіндер де бар. қай-қайсы да басына іс түскенде әскері бар болғандықтан бұған
келеді. оның самсаған қалың қолы бар, жүздеген жігітті машықтандырып, жау шапса,
лап қоюға дайындап қойған. таса жердегі әскери жаттығуларда шыңдалған жігіттер
былайғы кезде өз тірлігімен айналыса береді.
1. мәтіннен сын есімдерді теріп жаз.
2. басты кейіпкердің халыққа егіншілікті үйретудегі басты мақсаты не?
3. басты кейіпкер халқы үшін қандай ерлік жасағанын мәтіннен тауып жаз.
4. кейіпкерлердің мінезі, қылығы, ішкі жан дүниесін жаз.
Әлеуметтануда «стратификация» термині әдетте құрылымдық әлеуметтік теңсіздікті зерттеу үшін қолданылады, яғни. әлеуметтік процестер мен қатынастардың еріксіз салдары ретінде туындайтын адамдар топтарының кез-келген жүйелі формаларын зерттеу кезінде. Неліктен кедейлік бар, жұмысшы ортасында туылған адамның орта таптағы жағдайға жету мүмкіндігі қандай деген сұрақтар әлеуметтік стратификация сферасымен байланысты. Сонымен, әлеуметтік стратификация - бұл қоғамдарды тұтас зерттейтін, оларды салыстыратын, әлеуметтік тұрақтану мен өзгеру процестерін түсінуге тырысатын макросоциологияның өзегі. Әлеуметтік стратификация Вебердің мәртебеге негізделген дәстүрлі қоғамдарды (мысалы, иеліктер мен касталар, құлдық, соның салдарынан теңсіздік заңмен санкцияланған санаттарға негізделген қоғамдар) және поляризацияланған, бірақ әлдеқайда диффузиялық қоғамдар арасындағы айырмашылықтан басталады. жеке жетістіктері үлкен рөл атқаратын, экономикалық дифференциация бірінші кезектегі маңызы бар және табиғаты жағынан жеке тұлға болып табылатын сыныптар (бұл қазіргі батысқа тән). Сонымен, мәртебелердің қалыптасуы және таптардың қалыптасуы әлеуметтік интеграцияның екі полюсін білдіреді, яғни. қоғамдағы адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуінің екі тәсілі.
Әлеуметтік стратификацияның үш мақсаты бар. Бірінші мақсат - әлеуметтік іс-қимыл режимдерін бекітіп, қоғам деңгейінде таптық немесе мәртебелік жүйелердің қаншалықты үстемдік құратынын анықтау. Демек, Ұлыбританияның таптық қоғам екенін дәлелдеу үшін таптық қатынастар әлеуметтік әрекеттің басым формаларын алдын-ала анықтайтынын және әлеуметтік интеграция процесінің негізін білдіретіндігін көрсету керек. Екінші міндет - таптар мен мәртебелерді қалыптастыру процесін анықтайтын сыныптық және мәртебелік құрылымдар мен факторларды талдау: мысалы, АҚШ-та неге социализм жоқ немесе британдық жұмысшы табы неге коммунистік төңкеріс жасамайды деген сұрақ қоғамда таптардың қаншалықты қалыптасқанын анықтау дегенді білдіреді. Соңында, әлеуметтік стратификация шарттардағы, мүмкіндіктердегі және кірістердегі және топтардың таптық немесе мәртебелік шекараларды сақтау тәсілдеріндегі теңсіздіктерді құжаттайды. Басқаша айтқанда, бұл әлеуметтік оқшаулау (клаус) туралы мәселені көтеріп, кейбір топтардың өздерінің артықшылықтарын сақтап қалу стратегияларын зерттейді, ал басқалары оларға қол жеткізуге тырысады. Сынып пен мәртебе көбінесе қызықты тәсілдермен өзара әрекеттеседі. Мысалы, табысты сыныптар мәртебелік топтардың артықшылықтарын үйреншікті, әдеттегі нәрсеге айналдыру, оларды негіздеу және осылайша шоғырландыру үшін сипаттамаларын дамытуға тырысуы мүмкін: әлемдегі жаңа байлық - бұл стратегияның ең даулы агенттері. Сонымен қатар, сыныпты, нәсілді, жасты және әлеуметтік жынысты (жынысты) тұжырымдау тәсілдерінің кешені қазіргі қоғамдардағы әлеуметтік стратификацияның алуан түрлі процестерін зерттейтін зерттеушілердің ерекше қызығушылығын тудырды: Джоан Хуберттің (Джоан Гюберт) жұмысы осы дамудың жақсы иллюстрациясы болып табылады.
Неғұрлым жалпы деңгейде әлеуметтік стратификация белгілі бір жолмен сыныптар мен мәртебелік топтардың қалыптасуын әлеуметтік интеграцияны түсінудің кілті ретінде қарастырады: әлеуметтік қатынастар қаншалықты интеграцияланады немесе ыдырайды және оның әлеуметтік тапсырыс үшін қандай салдары бар. Дәл осы себептен тап пен мәртебе ең алдымен әлеуметтанулық ұғымдар екендігіне дәлел бола аламыз1.
Әлеуметтік мәртебенің стратификациясын зерттеу үшін әдетте келесі көрсеткіштер қолданылады:
1) әкімшілік және саяси билік;
2) экономикалық билік қатынастарының көрінісі ретінде капиталдың болуы мен көлемі;
3) тұтынудағы жеке мүліктің көлемі (өнімсіз байлық);
4) кірістердің көлемі мен сипаты;
5) моральдық сыйақы, бедел, ықпал (рухани күш);
6) еңбек жағдайлары (денсаулыққа зиян, өмірге қауіп, жұмыс орнында жайлылық дәрежесі және т.б.);
7) осы позицияның тік жоғары әлеуметтік мобильділікке арналған перспективалары;
8) бос уақыт;
9) олардың мәртебесіне қанағаттану (сіз тақта азап шегіп, баррельде өмірден ләззат ала аласыз).
АЛЫП ЕР ТОҢҒА
“Алып Ер Тоңға” - түркі халықтарының арғы ата-тегі саналатын сақтар тарихынан сыр шертетін қаһармандық жыр. Біздің заманымызға “Алып ер тоңға” дастанының жалпы сюжеттік желісі мен жекелеген үзінділері ғана жеткен.
Дастанның басты қаһарманы Алып Ер Тоңға - аты аңызға айналған тарихи тұлға. Ол - біздің заманымыздан бұрынғы VII ғасырда өмір сүрген Тұран елінің әміршісі. көреген көсемі, сақтар әскерінің қолбасшысы, ержүрек батыры, "Алып" - сақтармен ғұндар заманынан бері ел қорғаған батырлардың қолбасшы ерлердің атына қосылып айтылып келе жатқан мәртебелі есім. Алып Ер Тоңғаның тарихи тұлғасы мен дастандағы әдеби бейнесі жайында кезінде Әбу Райхан әл-Бируни, Махмұт Қашқари, Хамза Исфахани, Рашид әд-Дин т.б. аса құнды пікірлер айтқан. Бұлардың бәрі де дастанның басты қаһарманы Алып Ер Тоңғаны сақтар дәуірінде өмір сүрген мемлекет қайраткері ретінде сөз етеді. Олар, әсіресе, Тұран мен Иран арасындағы соғыста Алып Ер Тоңға өзін аса дарынды қолбасшы ретінде танытқанын ерекше атап көрсетіп отырады. Фирдоусидің "Шахнамасында" Тұран елінің қалың қолын бастаған Афрасиаб (Альш Ер Тоңға) жорықтарын бейнелеп көрсеткен оншақты арнаулы тараулар бар. Олар: "Афрасиабтың Бәрман мен Құмайынды Сұхраб құзырына жіберуі", "Афрасиабтың қорқынышты түс көруі", "Афрасиабтың қайраткерлермен мәслихат құруы", "Сияуыш пен Афрасиабтың бір-біріне ант беруі", "Афрасиабтың Сияуышқа хат жазуы", "Афрасиаб пен Сияуыштың аңға шығуы", "Афрасиаб ордасына Рүстемнің түнде шабуыл жасауы", "Афрасиабтың ирандықтардан жеңілуі", т.б. Демек, парсы елінің ұлы шайыры Фирдоуси (940 - 1030) осы “Алып ер тоңға” дастанын толық күйінде оқыған сияқты. Ол өзінің "Шахнамасында" Тұран елінің патшасы, әскери қолбасшысы, даңқты батыры Алып Ер Тоңға жайында әфсана-аңыздарды, тарихи деректерді, мақтау өлеңдері мен жоқтау жырларын аса дарынды сөз зергерлеріне ғана тән шеберлікпен пайдалана білгені көрініп-ақ тұр. Алайда бұл арада мықтап ескеретін бір жәйт бар.
Алып Ер Тоңға - Тұран елі үшін жағымды қаһарман, ал Иран жағы үшін ол нағыз жау, басқыншы патша екені мәлім. Сол себепті ұлы шайыр "Шахнамада" Алып Ер Тоңғаны (яғни Афрасиабты), бір жағынан, жанкешті батыр, орасан күштің иесі, дарынды қолбасшы етіп көрсетсе, екінші жағынан, Иран елін қанға бөктіруге әзір тұрған залым патша ретінде бейнелейді. Соның өзінде, Фирдоуси өз шығармасында Алып Ер Тоңғаның түркі дастанындағы батырлық келбетін көп өзгертпей сол калпында сомдап берген сияқты. Ислам дәуірі әдебиетінің аса көрнекті өкілі, ғұлама-ақын Жүсіп Баласағұн (11 ғ.) да кезінде “Алып ер тоңға” дастанын түпнұсқадан оқып, оны өзінің "Құтты білік" дастанында шеберлікпен пайдаланғанын аңғару қиын емес. Жүсіп Баласағұн "Құтты білік" дастанының Алып Ер Тоңғаны жырлауға арналған бөлімін "Мақтауға тұрарлық қасиеттер және ізгі істердің пайдасы туралы" деп атаған. "Құтты білік" дастанының 277-бәйітінен бастап 286-бәйітіне дейінгі аралықта түгелдей дерлік Алып Ер Тоңғаның ізгілікті істері, асыл тектілігі, даналығы, Тұран елін басқарудағы көрегендігі, дарынды қолбасшы болғандығы, қарапайым халыққа қамқоршы болғаны, жомарттығы, мәрттігі, т.б. ізгі касиеттері мадақталады.
“Алып ер тоңға” дастанының негізгі идеясы - Тұран елін сыртқы жаудан қорғау, түркі жұртын ішкі ынтымақ-бірлікке үндеу, туған жердің абырой-даңқын арттыра түсу болып табылады. Бұл дастан Алып Ер Тоңғаның қайтыс болып, бүкіл түркі елінің күңіренген жоқтау жырымен аяқталады. "Алып Ер Тоңғаны жоқтау" деп аталатын жыр Махмұт Қашқаридың "Диуани лұғат ат-түрік" атты сөздігі арқылы бүгінгі күнге ешбір өзгеріссіз жеткен. Бұл жоқтау “Алып ер тоңға” дастанының ең соңғы тарауы болса керек. Аяулы батыры қаза болғанда жоқтау айту дәстүрі түркі халықтары арасында күні бүгінге дейін сақталған.
“Алып ер тоңға” дастанының түпнұсқасынан бізге жеткен үзінділерін оқи отырып, түркі тайпаларының бұл қаһармандық жыры исламға дейінгі дәуірде, яғни араб, парсы поэзиясына тән термин сөздер әлі түркі поэзиясына әсер ете қоймаған кезеңде өмірге келгенін аңғарамыз.
“Алып ер тоңға” дастаны түркі тайпаларының байырғы поэтикалық өлшемі - көг өлшемінде туған. Бұл өлшем бойынша, жырдың алғашқы үш жолы өзара ұйқасады да, төртінші жолы келесі шумақтың төртінші жолымен ұйқасып, а-а-а-б; в-в-в-б; г-г-г-б түрінде болып келеді. Көне түркі ауыз әдебиеті тудырған мұндай жыр өлшемін ұлы Абай өзіне ғана тән шеберлікпен жазба әдебиетте көркемдік дәстүр ретінде жалғастыра түсті. Бұған Абайдың " Білімдіден шыққан сөз" деген өлеңі дәлел. “Алып ер тоңға” дастаны араға сан ғасырлар салып барып қазақтың батырлық жырларында өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапты.