Халқымызда:Уәде-құдай аты-деген сөз бар.Адамның адамгершілігі,адалдығы-уәдесінің беріктілігіменде,оны орындаудағы мықтылығыменде өлшенеді.Сіздерге уәдеге адалдық тұрғысында бір әңгіме айтайын.Ертеде бір жігіт байқаусызда өзге ауылдың бір жігітін өлтіріп алады.Өлген жақтың жұрты:Қанға-қан,жанға-жан беруді сұрап,жігіт өлім жазасына кесіледі.Әлгі жігіт 3күн рұқсат сұрапты."Менің елім алыс еді,еліме барып,қарыздарымды беріп,хоштасып келейін",-деп мұрсат сұрап,қайтып келуге уәде береді.Кім кепіл етеді?-деп халықтан сұрағанда бір қария шыққан көрінеді.Сонымен жігітті еліне жібереді.Уәделі күні жігіт жоқ,қарияға обал болды ау-деп тұрғанда қара терге түсіп, жүкіріп келе жатқан жігіт көрінеді ғой.Жігіттің уәдесіне берік екендігін,өлімнен қорықпай келіп тұрғанына ел сүйсініп,оны кешірген көрінеді.Кейін жігіттен неге қашып кетпей,келгенін сұрағанда:Мен келмесем бүкіл мұсылман қауымының сертке беріктігі бұзылама деп қорықтым,-деген екен.Сертінде тұрып,уәдесін орындаған адам ол шыншыл әрі әділ,адал адам.Уәдені орындаудың ең дұрыс жолы-уәдені бермеу,-деп Наполеон Бонопарт айтқандай уәдені орындауға шамаң келмесе уәде бермеген жөн.Уәде бердің екен,уәдеңе адал бол.
Қорқыт атаның кеңестері далалықтардың қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарды, олар күні бүгінге дейін халық даналығы шоғырланған мақал мен мәтелдер ретінде қабылданады. Оның қанатты сөзге айналған нақыл сөзі мынадай: «Қар қалың жауса да, көктемге дейін қалмайды, жайқалып өскен көк майса күзге дейін қалмайды. Ескі мақта мата болмас, ескі жауың дос болмас. Сулар тарам-тарам болып, қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра алмайды. Менмен, тәкәппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Қара есектің басына жүген таққанмен тұлпар болмас. Қар қаншама қалың жауғанмен- жазға бармас, гүлденіп өскен бәйшешек күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас болмас. Қайы ара балтасыз жау алынбас. Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге жарамайды».
Мен мақал-мәтел ретінде оқып қарап жүрген кейбір мақал мәтелдердің Қорқыт атаның сөздері екенін білдім. Атап айтқанда :
Қыз ақылды ескермес — ана үлгісін көрмесе
Ұл жарылқап ас бермес — әке үлгісін көрмесе
А керуен сияқты: тоқтады, көшті де кетті.
Өлгендер қайтып келмейді, Шыққан жан қайтып енбейді.
Құстың қонар жерін су білер, Малдың барар жерін ну білер.
Топырақ тау болмайды.
Ескі киімнің биті ащы, Жетім баланың тілі ащы.
Ана көңілі балада, баланың көңілі далада.
Өмір барда өлім бар
Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман
Уәдеге адалдық.
Халқымызда:Уәде-құдай аты-деген сөз бар.Адамның адамгершілігі,адалдығы-уәдесінің беріктілігіменде,оны орындаудағы мықтылығыменде өлшенеді.Сіздерге уәдеге адалдық тұрғысында бір әңгіме айтайын.Ертеде бір жігіт байқаусызда өзге ауылдың бір жігітін өлтіріп алады.Өлген жақтың жұрты:Қанға-қан,жанға-жан беруді сұрап,жігіт өлім жазасына кесіледі.Әлгі жігіт 3күн рұқсат сұрапты."Менің елім алыс еді,еліме барып,қарыздарымды беріп,хоштасып келейін",-деп мұрсат сұрап,қайтып келуге уәде береді.Кім кепіл етеді?-деп халықтан сұрағанда бір қария шыққан көрінеді.Сонымен жігітті еліне жібереді.Уәделі күні жігіт жоқ,қарияға обал болды ау-деп тұрғанда қара терге түсіп, жүкіріп келе жатқан жігіт көрінеді ғой.Жігіттің уәдесіне берік екендігін,өлімнен қорықпай келіп тұрғанына ел сүйсініп,оны кешірген көрінеді.Кейін жігіттен неге қашып кетпей,келгенін сұрағанда:Мен келмесем бүкіл мұсылман қауымының сертке беріктігі бұзылама деп қорықтым,-деген екен.Сертінде тұрып,уәдесін орындаған адам ол шыншыл әрі әділ,адал адам.Уәдені орындаудың ең дұрыс жолы-уәдені бермеу,-деп Наполеон Бонопарт айтқандай уәдені орындауға шамаң келмесе уәде бермеген жөн.Уәде бердің екен,уәдеңе адал бол.
Қорқыт атаның кеңестері далалықтардың қоғамдық өмірінде үлкен рөл атқарды, олар күні бүгінге дейін халық даналығы шоғырланған мақал мен мәтелдер ретінде қабылданады. Оның қанатты сөзге айналған нақыл сөзі мынадай: «Қар қалың жауса да, көктемге дейін қалмайды, жайқалып өскен көк майса күзге дейін қалмайды. Ескі мақта мата болмас, ескі жауың дос болмас. Сулар тарам-тарам болып, қаншама тасып аққанымен, теңіздерді толтыра алмайды. Менмен, тәкәппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тәңірі бақ бермейді. Қара есектің басына жүген таққанмен тұлпар болмас. Қар қаншама қалың жауғанмен- жазға бармас, гүлденіп өскен бәйшешек күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау ел болмас болмас. Қайы ара балтасыз жау алынбас. Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге жарамайды».
Мен мақал-мәтел ретінде оқып қарап жүрген кейбір мақал мәтелдердің Қорқыт атаның сөздері екенін білдім. Атап айтқанда :
Қыз ақылды ескермес — ана үлгісін көрмесе
Ұл жарылқап ас бермес — әке үлгісін көрмесе
А керуен сияқты: тоқтады, көшті де кетті.
Өлгендер қайтып келмейді, Шыққан жан қайтып енбейді.
Құстың қонар жерін су білер, Малдың барар жерін ну білер.
Топырақ тау болмайды.
Ескі киімнің биті ащы, Жетім баланың тілі ащы.
Ана көңілі балада, баланың көңілі далада.
Өмір барда өлім бар
Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман
Ат тұяқты келеді, ақын тілді келеді
Өтірік сөз өрге баспайды
Көк шүйгінін киік білер.
Бас аман болса бөрік табылады.
Дәулетті ұл – ошақтың қоры,
Дәулетсіз ұл – атаның соры.
Ұлдың күні күн емес – атадан мал қалмаса,
Ата малы пұл емес – баста ақыл болмаса.