Етістіктің райлары кимылдың, іс-әрекеттің жүзеге асу, орындалу мүмкіндігіне қарай төрт түрге бөлінеді: ашық рай, бұйрық рай,шартты рай және қалау рай.
1) Сөздің түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан өзгеше басқа грамматикалық мағынаның арнайы грамматикалық формасыз, сырттай түбір мен немесе басқа тұлғамен сәйкес түрде берілуін формасыз тұлға немесе нольдік форма деп атайды. Оған мысалы, жіктік жалғаудың 3-жағы (мен келсе-м, ол келсе-), бұйрық райдың 2-жағы (сен кел-,) жатады. Бала, келді, келген деген сөздерді жіктесек (жекеше: мен бала-мын, келді-м, келген-мін 2-ж. сен бала-сың, келді-ң, келген-сің, 3-ж. ол бала-, келді-, келген-,) III жақта жалғанған жалғау жоқ, сен кел, сен оқы дегендегі бұйрықтық мағына арнайы формасыз (жалғаусыз) сырттай етістік түбірімен сәйкес тұлға арқылы беріліп тұр. Ал шынында етістіктің түбірінде бұйрықтык мағына болмайды: келген, келіпті дегенде түбірі — кел, онда ешқандай бұйрықтық мағына жоқ.
1) Сөздің түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан өзгеше басқа грамматикалық мағынаның арнайы грамматикалық формасыз, сырттай түбір мен немесе басқа тұлғамен сәйкес түрде берілуін формасыз тұлға немесе нольдік форма деп атайды. Оған мысалы, жіктік жалғаудың 3-жағы (мен келсе-м, ол келсе-), бұйрық райдың 2-жағы (сен кел-,) жатады. Бала, келді, келген деген сөздерді жіктесек (жекеше: мен бала-мын, келді-м, келген-мін 2-ж. сен бала-сың, келді-ң, келген-сің, 3-ж. ол бала-, келді-, келген-,) III жақта жалғанған жалғау жоқ, сен кел, сен оқы дегендегі бұйрықтық мағына арнайы формасыз (жалғаусыз) сырттай етістік түбірімен сәйкес тұлға арқылы беріліп тұр. Ал шынында етістіктің түбірінде бұйрықтык мағына болмайды: келген, келіпті дегенде түбірі — кел, онда ешқандай бұйрықтық мағына жоқ.
Тест сұрақтарына жауап беру.
1.Жалаң сөйлемді табыңыз.
С) Жаңбыр жауып тұр.
2. Жайылма сөйлемді табыңыз.
D) Зор денелі ағам асықпай үйге кірді.
3. Төмендегі «Осы жұмысынды тез бітір» сөйлеміндегі «жұмысынды» сөйлемнің қай мүшесі екендігін табыңыз.
D) толықтауыш.
4. «Ол жалғыз, біз екеуміз» сөйлемдеріндегі «жалғыз, екеуміз» сөздері сөйлемнің қай мүшесі екенін табыңыз.
В) баяндауыш.
5. Жай сөйлемнің құрылымдық түрлері:
В) жалаң, жайылма.
6. Жай сөйлем синтаксисінде қандай тыныс белгілер кездеседі?
Е) нүкте, сүрау белгісі, леп белгісі, сызықша .
7. Жалаң сөйлемді табыңыз.
С) Күн шықты.
8. Айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысқан жай сөйлемнің түрін анықтаңыз.
С) толымды сөйлем.
9. «Қол ұшын беру» деген тіркестін түрін анықтаңыз.
Е) Тұрақты тіркес.
10. Синтаксис қандай мағынаны білдіреді?
А) Құрастыру, біріктіру