Әңгіме туралы сыни хабарламаларды оқып,нені хабарлап тұрғанын анықтаңыздар.
1-мәтін
Шығарма Ораштың кӛзімен, қимас сезімімен, ӛкінішімен берілген Тортай тағдыры жайлы. Екі
баланың әңгімесінен олардың зеректігін, сезімталдығын, ақылдылығын кӛрмеу мүмкін емес.
Үміт арту, мақсат қою, армандай білу осы балалардың әңгімесінен анық кӛрінеді. Бір-бірінің
қамын ойлап, бір-бірін толықтырып отыратынын оқыған кезде, шын жанашырлықтың не
екенін түсінуге болады.
Ал Ораштың Тортайға қатты жаны ашыған сәті мынау еді. «Күз жақындап, фермадағы барлық
бала жайлаудан ауылға оқуға аттанғанда, тау басында бұзау бағып, жападан-жалғыз Тортай
ғана қалған. Әрине, мен оны қимадым, қиналдым. Ӛзіммен бірге ала кететін шаманың
жоқтығына жыным келді». Ең зерек досының ауылда қалып, оқуға бармай қалғанына жаны
ашып, қолдың қысқалығына налуда... «Кетерімде ол маған ең сүйікті кітабын сыйлап тұрып
айтты: «Мен үшін де оқы. Бәлкім, мен міне алмаған ақбоз атқа cен мінерсің». Осы сәттен бірбіріне деген қимастық сезім, әрі досқа артылған үлкен үмітті кӛруге болады. Арманындағы
ақбоз атын ӛзі мінбесе де, досына қиған Тортайдың ақжүректілігін байқайсыз.
Ә мәтіні
«Тортай мінер ақбоз ат» әңгімесіне негіз болған ауылдың күйбең тіршілігі әңгіме басында
азды-кӛпті айтылып кетеді. Шілде айындағы саф ауа, керемет табиғат кӛрінісі мен күндізтүні тыным таппайтын ауыл ӛмірі әдемі суреттелген. Бұл – автордың шеберлігі. Қазақ
ауылының қайнап жатқан тіршілігі, ара-арасында шырқалған ән, маздап жанған ошақ,
жиналмайтын алтыбақан – тірлік пен думанның астасқан ортасы. Моңғолияның бер
жағындағы Салықсалғанның иығында орналасқан ауыл. Осы ауылда Тортай мен Ораштың
балалық шағы ӛтті.
«Біздің ауыл Салықсалғанның иығында орналасқан...» Осылай басталатын әңгіме сӛзімізге
дәлел. Әңгіме басын оқып отырып, жаздың жайма-шуақ күніндегі ауылдың табиғаты кӛз
алдыңызға бейнелене кетеді. Суға бай, құнарлы жерде мал да қоңды болатыны белгілі. Бұл
ауыл мал ӛсіріп, ӛнімін алып отыр. «Ымырт үйіріле алтыбақан құрған азаматтардың
маңайында арпалысып, тиіп-қашып, ұлардай шулап ойнап жүргеніміз...» Ауыл қауырт
шаруасымен арпалысып жатса да, алтабақандары бір жиналмайды екен. Ара-арасында
кӛңілдерін кӛтеріп, сауық құрады. Ойын балалары да осы кезді пайдаланып, ауылды шулатып
жібереді екен. Ал күз жақындағанда, фермадағы барлық бала жайлаудан ауылға оқуға
аттанады. Бұл кезде ауыл тынышталып қалатыны сӛзсіз. «Былтыр жазда демалыс алып,
ауылға тағы бардым. Әкемнің тӛрт бӛлмелі, бау-бақшалы үйінде еркін сайрандап, тойып жеп,
тасыраңдап жүрмін» деген автор сӛзінен ауылдың мал ӛсіруден басқа, бау-бақшамен,
егістікпен де айналысатынын кӛруге болады. Міне, «Тортай мінер ақ боз ат» әңгімесіне негіз
болған ауыл тіршілігі осылай ӛтіп жатады. Қарапайым қазақ ауылының тіршілігі.
БЖБ
2, 3, 4 – алақанды соғайық,
Оң жаққа бұрылып,
Сол жаққа бұрылып,
Бір отырып, бір тұрып,
Біз жүгіріп алайық.
5 дегенде асықпай,
Орнымызды табайық.
35. Оң қолымда бес саусақ, (мәтінге сәйкес саусақтарды көрсету)
Сол қолымда бес саусақ.
Оларды атап шақырар,
Әрқайсысының аты бар.
Бас бармақ,
Балан үйрек,
Ортан терек,
Шылдыр шүмек,
Кішкене бөбек.
36. Орнымыздан тұрамыз (орындарынан тұру)Екі қолды созамыз (қолдарын екі жаққа сермеп)Құс боп қанат қағамыз (құстың қанаттарын келтіру)Бір отырып, бір тұрыпОрнымызды табамыз37. Тауық, тауық тұрады – қыт – қыт- қыт (тәрбиешінің басында тауықтың атрибуты)Серуенге шығады қыт-қыт-қытБалапандар тізіліп – шиқ- шиқ – шиқ (балаларда балапандардың атрибуты)Артына еріп тұрады (бірінің артынан бірі тізіліп тұрып, қимылдар көрсетеді)Балапандар тыңдайдыАлысқа бармаңдарДәндерді теріңдерШиқ – шиқ – шиқ38. Үлкен шеңбер құрайық (мәтінге сәйкес іс-қимылдар)Құсша қанат қағайықБір отырып, бір тұрыпТынығып біз алайық39. Алақай-ау алақай (орындарынан тұру)Қандай жақсы көктем ай (алақан соғу)Нұр жамылды далалар (қолдарын жоғары көтеру, бұлғау)Келді ауылға көп торғай (құсша қанат қағу)40. Үлкен шеңбер құрайық (шеңберге тұру)Қазша қанат қағайық (қолдарын жайып көтеріп, түсіру)Аққуша мойнымызды созайық (мойындарын оңға, солға созу)Құсша жерге қонайық (қолдарын түсіріп, жай тұру)Үлкен үйді жасайық
По свидетельству биографов, Чокан в детстве около 3-х лет обучался у медресе мусульманской грамоте, был знаком с восточной письменной литературой и казахским фольклором.
Покорный слуга царской администрации потомственный степной феодал Чингис Валиханов решил подготовить себе достойную смену. С этой целью он в 1847 г. отправляет сына на учебу в Омский кадетский корпус. Когда Чокана привезли в Омск, он ни слова не знал по-русски, однако через несколько месяцев даровитый и любознательный мальчик почти в совершенстве усвоил русский язык.