Қазақтың ұлттық ою-өрнегі — қазақ жерін мекендеген көшпелі тайпалар өнері әсерімен ғасырлар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою-өрнек түрлері.
Қазақтың алғашқы ою-өрнек үлгілері Андронов мәдениеті мен байырғы сақ, гұн, ұйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан-жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнерлері), көгеріс өрнек пен қиял-ғажайып ою-өрнектер (аспанның, жердің символы) ретінде кездеседі.
Олар негізінен малгершілік, саятшылық, әдет-ғүрып, үй іші жабдықтары мен сән-салтанат бұйымдарын, батырлық қару-құралдарын әсемдеуге қолданылған. Тартымды жасалып, биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәтілер, ағаштан қыштан, өнделген теріден жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.)
Қазақ оюы, қазақтың ою-өрнегі — үй-жиһаздарын, сәндік, тұрмыстық бұйымдар мен киімдерді нақыштап безендіруге қолданылатын өрнектер. Жаппай дамыған кезеңінде (19 ғасырдан кейін) қазақтардың үй жиһаздарын әшекейлеуге кең көлемде қолданған ою-өрнектерді, негізінен: зооморфтық, өсімдік сипатты, геометриялық, космогониялық түрлерге жіктеуге болады. Олардың ішінде жануарлардың сыртқы пішініне, мүйізіне, тырнағына, мойнына, табанына, т.б. мүшесіне ұқсас ою-өрнектер халық арасына (зооморфтық түр) кең тараған. Зооморфтық ою-өрнек кебеже, жүкаяқ, әбдіре, асадал сияқты тұрмыстық бұйымдар әшекейінде жиі кездеседі. Аталған ою-өрнектер кебеже бүйірінде, көбінесе, тігінен бедерленіп, бос жерлерін толықтырған, ал төсектің жан ағашы белгілі бір ырғақпен түгел дерлік өрнектелген. Кейде оларды өсімдік сипатты өрнектермен сабақтастырып, жарасымды тұтас композиция құраған.
Ұсақ аңдардың табандарының іздері жүкаяқ, кебеже, асадалдың көрнекті жерлеріне салынған. Сонымен қатар бұл өрнек түрін үй жиһаздарының жиектерінен, бұрыштарынан кездестіруге болады. Зооморфтық өрнекте төрт түлік малдың абстракциялық пішіні ерекше орын алады. Оған мысал ретінде қошқармүйіз, төртқұлақ, түйетабан, ботамойын, түлкібас, құсқанат және тағы басқа оюларын атауға болады. Қошқармүйіз оюы қазақ халқының бүкіл тыныс-тіршілігін танытады. Кей қолданыста ол қырықмүйіз, сыңармүйіз, арқармүйіз болып түрленіп отырады. Қошқармүйіз төрт тармақтан құралып, ортасы айқыш тәрізді болып келеді. Төртқұлақ өрнегі кебеже, жүкаяқтарды безендіруде кеңінен қолданылады. Ол ағаш бұйымдар бетінің кейде дәл ортасына, кейде бұрышына бедерленген. Ағаш бұйымдарда түлкібас, иттабақ, итемшек, қарақұс, құстұмсық, көбелек, ботамойын, түйетабан, шыбынның қанаты деп аталатын зооморфтық өрнектер ұшырасады. Олар, әсіресе, жүкаяқтарды, төсектерді өрнектеуге кеңінен қолданылады.
Прямолинейные символы использовались для создания сложных композиций. До наших дней они дошли в виде росписи на тканях и предметах быта. Это часть преданий и культурного наследия. Некоторые орнаменты и их значение такие:
«Балдак». Орнамент напоминает перевернутую ручку костыля. Применяли при росписи войлока. Отождествляется с балдаком — подставкой под руку в виде рогатки, которую использовали во время соколиной охоты.
«Балта». Символ напоминает букву «Г» и отождествляется с топором.
«Мор». Это равносторонний казахский орнамент, символизирующий стороны света.
«Канка». Напоминает хребет животного. Использовался для украшения вязаных вещей и предметов обихода.
Существует множество узоров, каждый из которых дает сотни производных. Известны лишь предпочтения древних казахов в нанесении тех или иных рисунков на предметы, в то время как их точная смысловая интерпретация утеряна.
Первые письменные упоминания о казахских узорах и орнаментах датируются началом XVI века[1]. В древности по орнаменту у казахов можно было определить, к какому роду или жузу относится обладатель орнаментированной вещи[2].
В эстетической культуре казахского народа орнамент достиг большого разнообразия форм и занял доминирующее место в конце XIX века[3]. Узоры отражали окружающую действительность: так, если XIX веке в одежде преобладали растительные орнаменты, чаще всего — тюльпаны, то после полёта Гагарина в космос мастерицы вышивали ракеты и звёзды[1].
С. М. Дудин выделяет четыре особенности казахской орнаментики: равенство фона и узора, разнозначность мотивов как узора, так и фона, ограниченность цветовой гаммы орнамента и наличие верха и низа в орнаментальных композициях[4].
По особенностям ритма, композиции, симметрии различают типы орнамента: зооморфный, геометрический, растительный и космогонический[3][5][1][2]:
Наиболее рас является зооморфный орнамент. Зооморфными узорами — кошкар муйз (бараний рог), кос муйз (соединённые рога), туйе табан (верблюжий след), и др. — украшались войлочные изделия, различные предметы домашнего обихода из кожи и дерева. Встречается в войлочных изделиях (текемет, сырмак), в ткачестве (баскур, алаша, ковёр), а также в изделиях из кожи, кости, дерева, металла. В некоторых видах изделий рисунок элемента выполняется в технике аппликации. Для окраски его применяются красные, зелёные, коричневые, белые, чёрные тона.
Геометрические орнаментальные мотивы получили рас в ткачестве, архитектурном декоре (треугольник, ромб, крест, доисторическая свастика). Встречается в бордюрах ковровых изделий, в обрамлении центр, поля текеметов — войлочных ковров. Окрашивается в чёрный, синий, бордовый, коричневый тона.
Растительные узоры встречаются в вышивке и ткачестве (цветок, лист, побег). Свободно заполняя поверхность, такие узоры не оставляют фона, придают изделию нарядный и праздничный вид. Окрашивается в жёлтый, оранжевый, красный, розовый, бордовый тона.
Космогонические знаки (солнце, звезда, полумесяц) применяются в ковроткачестве для заполнения центральной части композиции, например, узор «Кайнар — родничок» родился в скотоводческом хозяйстве, испытывающем потребность в пастбищах и водопоях. Используются голубой, синий, фиолетовый цвета[3].
Қазақтың ұлттық ою-өрнегі — қазақ жерін мекендеген көшпелі тайпалар өнері әсерімен ғасырлар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою-өрнек түрлері.
Қазақтың алғашқы ою-өрнек үлгілері Андронов мәдениеті мен байырғы сақ, гұн, ұйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан-жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнерлері), көгеріс өрнек пен қиял-ғажайып ою-өрнектер (аспанның, жердің символы) ретінде кездеседі.
Олар негізінен малгершілік, саятшылық, әдет-ғүрып, үй іші жабдықтары мен сән-салтанат бұйымдарын, батырлық қару-құралдарын әсемдеуге қолданылған. Тартымды жасалып, биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәтілер, ағаштан қыштан, өнделген теріден жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.)
Қазақ оюы, қазақтың ою-өрнегі — үй-жиһаздарын, сәндік, тұрмыстық бұйымдар мен киімдерді нақыштап безендіруге қолданылатын өрнектер. Жаппай дамыған кезеңінде (19 ғасырдан кейін) қазақтардың үй жиһаздарын әшекейлеуге кең көлемде қолданған ою-өрнектерді, негізінен: зооморфтық, өсімдік сипатты, геометриялық, космогониялық түрлерге жіктеуге болады. Олардың ішінде жануарлардың сыртқы пішініне, мүйізіне, тырнағына, мойнына, табанына, т.б. мүшесіне ұқсас ою-өрнектер халық арасына (зооморфтық түр) кең тараған. Зооморфтық ою-өрнек кебеже, жүкаяқ, әбдіре, асадал сияқты тұрмыстық бұйымдар әшекейінде жиі кездеседі. Аталған ою-өрнектер кебеже бүйірінде, көбінесе, тігінен бедерленіп, бос жерлерін толықтырған, ал төсектің жан ағашы белгілі бір ырғақпен түгел дерлік өрнектелген. Кейде оларды өсімдік сипатты өрнектермен сабақтастырып, жарасымды тұтас композиция құраған.
Ұсақ аңдардың табандарының іздері жүкаяқ, кебеже, асадалдың көрнекті жерлеріне салынған. Сонымен қатар бұл өрнек түрін үй жиһаздарының жиектерінен, бұрыштарынан кездестіруге болады. Зооморфтық өрнекте төрт түлік малдың абстракциялық пішіні ерекше орын алады. Оған мысал ретінде қошқармүйіз, төртқұлақ, түйетабан, ботамойын, түлкібас, құсқанат және тағы басқа оюларын атауға болады. Қошқармүйіз оюы қазақ халқының бүкіл тыныс-тіршілігін танытады. Кей қолданыста ол қырықмүйіз, сыңармүйіз, арқармүйіз болып түрленіп отырады. Қошқармүйіз төрт тармақтан құралып, ортасы айқыш тәрізді болып келеді. Төртқұлақ өрнегі кебеже, жүкаяқтарды безендіруде кеңінен қолданылады. Ол ағаш бұйымдар бетінің кейде дәл ортасына, кейде бұрышына бедерленген. Ағаш бұйымдарда түлкібас, иттабақ, итемшек, қарақұс, құстұмсық, көбелек, ботамойын, түйетабан, шыбынның қанаты деп аталатын зооморфтық өрнектер ұшырасады. Олар, әсіресе, жүкаяқтарды, төсектерді өрнектеуге кеңінен қолданылады.
Казахские орнаменты и узоры
Прямолинейные символы использовались для создания сложных композиций. До наших дней они дошли в виде росписи на тканях и предметах быта. Это часть преданий и культурного наследия. Некоторые орнаменты и их значение такие:
«Балдак». Орнамент напоминает перевернутую ручку костыля. Применяли при росписи войлока. Отождествляется с балдаком — подставкой под руку в виде рогатки, которую использовали во время соколиной охоты.
«Балта». Символ напоминает букву «Г» и отождествляется с топором.
«Мор». Это равносторонний казахский орнамент, символизирующий стороны света.
«Канка». Напоминает хребет животного. Использовался для украшения вязаных вещей и предметов обихода.
Существует множество узоров, каждый из которых дает сотни производных. Известны лишь предпочтения древних казахов в нанесении тех или иных рисунков на предметы, в то время как их точная смысловая интерпретация утеряна.
Первые письменные упоминания о казахских узорах и орнаментах датируются началом XVI века[1]. В древности по орнаменту у казахов можно было определить, к какому роду или жузу относится обладатель орнаментированной вещи[2].
В эстетической культуре казахского народа орнамент достиг большого разнообразия форм и занял доминирующее место в конце XIX века[3]. Узоры отражали окружающую действительность: так, если XIX веке в одежде преобладали растительные орнаменты, чаще всего — тюльпаны, то после полёта Гагарина в космос мастерицы вышивали ракеты и звёзды[1].
С. М. Дудин выделяет четыре особенности казахской орнаментики: равенство фона и узора, разнозначность мотивов как узора, так и фона, ограниченность цветовой гаммы орнамента и наличие верха и низа в орнаментальных композициях[4].
По особенностям ритма, композиции, симметрии различают типы орнамента: зооморфный, геометрический, растительный и космогонический[3][5][1][2]:
Наиболее рас является зооморфный орнамент. Зооморфными узорами — кошкар муйз (бараний рог), кос муйз (соединённые рога), туйе табан (верблюжий след), и др. — украшались войлочные изделия, различные предметы домашнего обихода из кожи и дерева. Встречается в войлочных изделиях (текемет, сырмак), в ткачестве (баскур, алаша, ковёр), а также в изделиях из кожи, кости, дерева, металла. В некоторых видах изделий рисунок элемента выполняется в технике аппликации. Для окраски его применяются красные, зелёные, коричневые, белые, чёрные тона.
Геометрические орнаментальные мотивы получили рас в ткачестве, архитектурном декоре (треугольник, ромб, крест, доисторическая свастика). Встречается в бордюрах ковровых изделий, в обрамлении центр, поля текеметов — войлочных ковров. Окрашивается в чёрный, синий, бордовый, коричневый тона.
Растительные узоры встречаются в вышивке и ткачестве (цветок, лист, побег). Свободно заполняя поверхность, такие узоры не оставляют фона, придают изделию нарядный и праздничный вид. Окрашивается в жёлтый, оранжевый, красный, розовый, бордовый тона.
Космогонические знаки (солнце, звезда, полумесяц) применяются в ковроткачестве для заполнения центральной части композиции, например, узор «Кайнар — родничок» родился в скотоводческом хозяйстве, испытывающем потребность в пастбищах и водопоях. Используются голубой, синий, фиолетовый цвета[3].