«қара жердің қайығы» атанған «мал қасқасы», «ойсыл қараның» ұрқы−тұйе қазақ халқының көшпелі қоғамдық өмірінде, дәстүрлі тұрмыс салтында ең белді, мықты көші-қон көлігі саналады. халық аңыздарында және ел аузында түйе−сөрдән жаратылған деп арғы тегін мифтік түсінікпен тамырластырады. деседе, түйе дәл сордан жаратылмағанымен, түйенің сортаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы (айтылуынша, түйе қырық күн шөлге шыдайды−мыс) сынды жаратылстық қасиетының де халық зердесінен қағыс қалмағанын көруге болады. түйенің иесі, пірі−өйсіл қара. ойсыл қара келенің бурасы екен. буралығын білдірген шудасы екен. пір болды түйешіден ойсыл қара
шаруаның бір пірі−өйсіл қара, түйені өсіз жарылқап болып пана. ит-құс, пәле-індеттен аман сақтап, топ-топ қылып боталат ару ана,-деп жырланады.
тілдегі түйе атаулары түйе малының тілдегі жалпы атауы−шалқұйрық. айыр түйе−екі өркешті түйелердің жалпы атауы. нар тұйе−жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы. бота, көшек−түйе төлінің жалпы атауы, інгеннің жасқа толмаған төлі. нар бота− ару ананың жасқа толмаған төлі. тайлақ−екы жасқа деиінгі төл. шотайлақ− қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бір ай қалғанша емген тайлақ. бұлдыршын −үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. құнанша−үш жасар ұрғашы түйе. дөненше−төрт жасар ұрғашы түйе. тығыршын− төрт жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе. соқтан−торт жасқа шығар еркек пішпе түйе. буыршын−аруана мен үліктен туған төрт жасар жас бура, інген бұзар. атан−ақталған, кексе, ірі айыр түйе. мысалы: «қабанбай батыр» дастанында қабанбайдың басы астаудай, көзі тас бастаудай, төрт аяғының астынан ел көшкендеи ақ бас атаны болғаны суреттеледі. атанша−айыр түйенің бес жасқа деингі аты. інгенше− бес жасқа жетпеген , боталамаған ұрғашы айыр түйе. мая−жалғыз өркешті түйенің аналығы. аруана−жалғыз өркешті таза тұқымды аналық. тұмса−алғаш боталаған інген мен мая. нар− жалғыз өркешті түйе (еркек, ұрғашысы қамтылады) нарша−жас нар. ұлек−жалғыз өркешті түйенің аталығы. бура−айыр түйенің аталығы. әләшә−інген мен жабайы түйенің аталығы. жәмпөз−інген мен бураның таза, асыл тұқымы. ләкір−тәзә қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ. әленәр− таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы. қоспақ−ынген мен үлектен туған будан. жарбай−мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы. жөң−мәя мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы. жөңбәй−жөңнің ақта етілмеген бурасы.
тілдегі түйенің түстері ақ (атан) немесе ақбас (атан) , боз (інген) , сары (тайлақ) , қызыл (нар) , қараша (қоспақ) , қара (бура) , қоңыр (мая) .
тілдегі түйе туралы айтылым білімдері түйе боздайды, зауығы келгенде жынын шәшіп, шақырайып күркіреиді. адамға жүгіріп шайнап, таптап өлтіруден тайынбайды. түйені «көс-көс!» деп шақырады. «шөк-шөк» деп тізелетеді, шөгереді. «сорап-сорап» деп суарады. түйенің шағылысқанын «қаю» деп, шағылысып болса, «қайыды» деп атайды.
халық аңыздарында және ел аузында түйе−сөрдән жаратылған деп арғы тегін мифтік түсінікпен тамырластырады. деседе, түйе дәл сордан жаратылмағанымен, түйенің сортаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы (айтылуынша, түйе қырық күн шөлге шыдайды−мыс) сынды жаратылстық қасиетының де халық зердесінен қағыс қалмағанын көруге болады.
түйенің иесі, пірі−өйсіл қара.
ойсыл қара келенің бурасы екен.
буралығын білдірген шудасы екен.
пір болды түйешіден ойсыл қара
шаруаның бір пірі−өйсіл қара,
түйені өсіз жарылқап болып пана.
ит-құс, пәле-індеттен аман сақтап,
топ-топ қылып боталат ару ана,-деп жырланады.
тілдегі түйе атаулары
түйе малының тілдегі жалпы атауы−шалқұйрық.
айыр түйе−екі өркешті түйелердің жалпы атауы.
нар тұйе−жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы.
бота, көшек−түйе төлінің жалпы атауы, інгеннің жасқа толмаған төлі.
нар бота− ару ананың жасқа толмаған төлі.
тайлақ−екы жасқа деиінгі төл.
шотайлақ− қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бір ай қалғанша емген тайлақ.
бұлдыршын −үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе.
құнанша−үш жасар ұрғашы түйе.
дөненше−төрт жасар ұрғашы түйе.
тығыршын− төрт жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе.
соқтан−торт жасқа шығар еркек пішпе түйе.
буыршын−аруана мен үліктен туған төрт жасар жас бура, інген бұзар.
атан−ақталған, кексе, ірі айыр түйе. мысалы: «қабанбай батыр» дастанында қабанбайдың басы астаудай, көзі тас бастаудай, төрт аяғының астынан ел көшкендеи ақ бас атаны болғаны суреттеледі.
атанша−айыр түйенің бес жасқа деингі аты.
інгенше− бес жасқа жетпеген , боталамаған ұрғашы айыр түйе.
мая−жалғыз өркешті түйенің аналығы.
аруана−жалғыз өркешті таза тұқымды аналық.
тұмса−алғаш боталаған інген мен мая.
нар− жалғыз өркешті түйе (еркек, ұрғашысы қамтылады)
нарша−жас нар.
ұлек−жалғыз өркешті түйенің аталығы.
бура−айыр түйенің аталығы.
әләшә−інген мен жабайы түйенің аталығы.
жәмпөз−інген мен бураның таза, асыл тұқымы.
ләкір−тәзә қанды бура мен аруанадан туған ұрпақ.
әленәр− таза қанды үлек пен аруананың ұрпағы.
қоспақ−ынген мен үлектен туған будан.
жарбай−мая мен үлектен туған екінші ұрпақтың буданы.
жөң−мәя мен үлектен туған буданның екінші ұрпағы.
жөңбәй−жөңнің ақта етілмеген бурасы.
тілдегі түйенің түстері
ақ (атан) немесе ақбас (атан) , боз (інген) , сары (тайлақ) , қызыл (нар) , қараша (қоспақ) , қара (бура) , қоңыр (мая) .
тілдегі түйе туралы айтылым білімдері
түйе боздайды, зауығы келгенде жынын шәшіп, шақырайып күркіреиді. адамға жүгіріп шайнап, таптап өлтіруден тайынбайды.
түйені «көс-көс!» деп шақырады.
«шөк-шөк» деп тізелетеді, шөгереді.
«сорап-сорап» деп суарады.
түйенің шағылысқанын «қаю» деп, шағылысып болса, «қайыды» деп атайды.
1. Кісі елінде сұлтан болғанша,
Өз еліңде ұлтан бол.
2. Өз елім, өлең төсегім.
3. Мал қонысын іздейді,
Ер жігіт туысын іздейді.
4. Ел-елдің барі жақсы,
Өз елің барінен жақсы.
5. Іргесі берік елді
Жау ала алмас,
Ауызы бір елді
Дау ала алмас.
6. Сұңқар киясын сағынады,
Торғай ұясын сағынады.
7. Ұлтарақтай болса да
Ата қонысы жер қымбат.
Ат төбеліндей болса да
Туып өскен ел қымбат.
8. Жат елдің жақсысы болғанша,
Өз еліңнің сақшысы бол.
9. Есі бар жігіт елін табар,
Есі жоқ жігіт жаттың отын жағар.