Мәтінінің мазмұны бойынша жоспар құрып жаз. жоспар бойынша мәтін бөлісдеріндегі тірек сөздерді анықтама. мәтінінің мазмұнын жоспар бойынша . сан есімдері қолдан.надо (20 )
Ұйықтапты бір арыстан айдалада, Тыныштық алу үшін сай-панада. Үстіне арыстанның ойнақтапты Бір тышқан іннен шығып сол арада. Тышқан жүр сейіл құрып, ойнақ салып, Бір уақыт жүгіріпті басқа барып. Арыстан өлтіруге айналыпты, Басын басқан тышқанды ұстап алып. Жалынды сонда тышқан: «Өлтірме!» – деп, «Ағатай, маған зиян келтірме», – деп, «Бір қайтар менен-дағы бір жақсылық, Азат қыл, байқамадым, өлтірме», – деп. Арыстан күліп айтты: «Сорлы тышқан! Не жақсылық қайтады сен байғұстан? Дүниеде саған қалған күнім құрсын, Күшің кем жұдырықтай шымшық құстан. Жатасың қорыққаныңнан қазып жерді, Күлдірдің болмасты айтып мендей ерді. Күлдіріп көңіл ашқан ақың үшін, Азат қылдым», – деді де, қоя берді. Бір күні арыстаным торға түсті, Үзем деп, ақырып, тулап, салды күшті. Оралып шырматылды, шықпастай боп, Басына құдай берді мұндай істі. Күн қайда құтылатын торды бұзып, Бақырып ызаланды жерді сүзіп, Даусын танып, баяғы тышқан келіп, Құтқарды торды қиып, тістеп үзіп.
Атау септігі (именительный падеж) отвечает на вопросы кім? (кто?), не? (что?) (кімдер? нелер?) -множ. число. Например: Әлібек (кім?), адамдар (кімдер?), кітап (не?), кітаптар (нелер?) -окончаний нет.
Ілік септігі (родительный падеж) отвечает на вопросы кімдер? (чей? чья? чье?), (кімдердің?), нелердің? (что? от чего?), нелердің? и выступает в значении определения.
Ілік септігі имеет окончания -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің.
Ілік септігі в речи всегда употребляется в сочетании с формой принадлежности ІІІ лица. Ілік септігі в предложении является определением и стоит перед определяемым словом. Определяемое слово употребляется в притяжательной форме. Например: Анардың (кімнің?) әжесі -Бабушка Анара.
В казахском языке собственные имена, обозначающие названия городов, рек, улиц, гор и т.д., употребляются перед теми словами, к которым относятся, а последние -в притяжательной форме ІІІ лица. Абай көшесі -Улица Абая.
Окончания ілік септік иногда опускается, но притяжательное окончание ІІІ лица (-сы, -сі, -ы, -і) всегда сохраняется. Например: институттың ректоры -институт ректоры.
Барыс септігі (направительно-дательный падеж) соответствует русскому дательному падежу без предлога и с предлогом. Например: Әсияға (Асие), мұғалімге (учителю), Алматыға (в Алматы).
Барыс септігі отвечает на вопросы кімге? (кому?), неге? (чему?), қайда? (куда?).
Слова в барыс септік обозначают направление предмета к кому или чему-нибудь. Например: университет-ке (в университет), жұмыс-қа (на работу), үйі-ңе (домой).
Барыс септігі образуется при окончаний -ға/-ге, -қа/-ке, -на/-не, -а/-е.
Послелоги дейін (шейін), қарай, бола употребляются только в сочетании с существительными дательного падежа.
Табыс септігі (винительный падеж) по своему значению соответствует русскому винительному падежу без предлога и в предложении выступает в качестве прямого дополнения. Табыс септігі отвечает на вопросы кімді? кімдерді? (кого?, нені? нелерді? (что?). Например: оқушыны (ученика), газетті (газету).
Существительные в табыс септік принимают окончания -ы/-ді, -ты/-ті, -ны/-ні, -н.
Жатыс септігі отвечает на вопросы кімде? кімдерде? (у кого?), неде? нелерде? (у чего?), қайда (где?), қашан? (иногда?). Например: Раушан лекцияда отыр. (Раушан сидит на лекции).
Жатыс септігі имеет окончания -а/-де, -та/-те, -нда/-нде.
В казахском языке жатыс септігі обозначает:
Место нахождения лица или предмета. Например: Әйгерім Астанада тұрады. Киімдер шкафта ілулі тұр.
Время действия и состояние предмета. Например: Жазда ауылға барамыз. Асқар түнде ұшады.
Возраст человека. Например: Болат жиырмада, Әсел он сегізде.
Шығыс септігі (исходный падеж)
Слова, отвечающие на вопросы кімнен? (от кого?), неден? (из чего?), қайдан? (откуда?) указывают на исходный пункт действия предмета или на материал, из которого сделан предмет. Например: Студент институттан келе жатыр. (Студент идет из института). Ол кірпіштен үй салып жатыр. (Он строит дом из кирпича).
Окончания исходного падежа -нан/-нен, -дан/-ден, -тан/-тен варьируются в зависимости от того, на какой звук оканчивается слово.
Көмектес септік (инструментальный падеж)
Көмектес септік образуется при окончаний -мен, -бен, -пен и отвечает на вопросы кіммен? - с кем? , немен? - с чем?, қалай? - как?
Слова в көмектес септік указывают, чем, при чего совершается действие и всегда имеют мягкие окончания /-мен, -бен, -пен/ независимо от мягкости и твердости последнего слова /основы/ Например: Мен поезбен келдім - Я приехал поездом. Шырын концертке Шынармен кетті. - Шырын пошла на концерт с Шынар.
Ұйықтапты бір арыстан айдалада,
Тыныштық алу үшін сай-панада.
Үстіне арыстанның ойнақтапты
Бір тышқан іннен шығып сол арада.
Тышқан жүр сейіл құрып, ойнақ салып,
Бір уақыт жүгіріпті басқа барып.
Арыстан өлтіруге айналыпты,
Басын басқан тышқанды ұстап алып.
Жалынды сонда тышқан: «Өлтірме!» – деп,
«Ағатай, маған зиян келтірме», – деп,
«Бір қайтар менен-дағы бір жақсылық,
Азат қыл, байқамадым, өлтірме», – деп.
Арыстан күліп айтты: «Сорлы тышқан!
Не жақсылық қайтады сен байғұстан?
Дүниеде саған қалған күнім құрсын,
Күшің кем жұдырықтай шымшық құстан.
Жатасың қорыққаныңнан қазып жерді,
Күлдірдің болмасты айтып мендей ерді.
Күлдіріп көңіл ашқан ақың үшін,
Азат қылдым», – деді де, қоя берді.
Бір күні арыстаным торға түсті,
Үзем деп, ақырып, тулап, салды күшті.
Оралып шырматылды, шықпастай боп,
Басына құдай берді мұндай істі.
Күн қайда құтылатын торды бұзып,
Бақырып ызаланды жерді сүзіп,
Даусын танып, баяғы тышқан келіп,
Құтқарды торды қиып, тістеп үзіп.
Атау септігі (именительный падеж) отвечает на вопросы кім? (кто?), не? (что?) (кімдер? нелер?) -множ. число. Например: Әлібек (кім?), адамдар (кімдер?), кітап (не?), кітаптар (нелер?) -окончаний нет.
Ілік септігі (родительный падеж) отвечает на вопросы кімдер? (чей? чья? чье?), (кімдердің?), нелердің? (что? от чего?), нелердің? и выступает в значении определения.
Ілік септігі имеет окончания -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің.
Ілік септігі в речи всегда употребляется в сочетании с формой принадлежности ІІІ лица. Ілік септігі в предложении является определением и стоит перед определяемым словом. Определяемое слово употребляется в притяжательной форме. Например: Анардың (кімнің?) әжесі -Бабушка Анара.
В казахском языке собственные имена, обозначающие названия городов, рек, улиц, гор и т.д., употребляются перед теми словами, к которым относятся, а последние -в притяжательной форме ІІІ лица. Абай көшесі -Улица Абая.
Окончания ілік септік иногда опускается, но притяжательное окончание ІІІ лица (-сы, -сі, -ы, -і) всегда сохраняется. Например: институттың ректоры -институт ректоры.
Барыс септігі (направительно-дательный падеж) соответствует русскому дательному падежу без предлога и с предлогом. Например: Әсияға (Асие), мұғалімге (учителю), Алматыға (в Алматы).
Барыс септігі отвечает на вопросы кімге? (кому?), неге? (чему?), қайда? (куда?).
Слова в барыс септік обозначают направление предмета к кому или чему-нибудь. Например: университет-ке (в университет), жұмыс-қа (на работу), үйі-ңе (домой).
Барыс септігі образуется при окончаний -ға/-ге, -қа/-ке, -на/-не, -а/-е.
Послелоги дейін (шейін), қарай, бола употребляются только в сочетании с существительными дательного падежа.
Табыс септігі (винительный падеж) по своему значению соответствует русскому винительному падежу без предлога и в предложении выступает в качестве прямого дополнения. Табыс септігі отвечает на вопросы кімді? кімдерді? (кого?, нені? нелерді? (что?). Например: оқушыны (ученика), газетті (газету).
Существительные в табыс септік принимают окончания -ы/-ді, -ты/-ті, -ны/-ні, -н.
Жатыс септігі отвечает на вопросы кімде? кімдерде? (у кого?), неде? нелерде? (у чего?), қайда (где?), қашан? (иногда?). Например: Раушан лекцияда отыр. (Раушан сидит на лекции).
Жатыс септігі имеет окончания -а/-де, -та/-те, -нда/-нде.
В казахском языке жатыс септігі обозначает:
Место нахождения лица или предмета. Например: Әйгерім Астанада тұрады. Киімдер шкафта ілулі тұр.
Время действия и состояние предмета. Например: Жазда ауылға барамыз. Асқар түнде ұшады.
Возраст человека. Например: Болат жиырмада, Әсел он сегізде.
Шығыс септігі (исходный падеж)
Слова, отвечающие на вопросы кімнен? (от кого?), неден? (из чего?), қайдан? (откуда?) указывают на исходный пункт действия предмета или на материал, из которого сделан предмет. Например: Студент институттан келе жатыр. (Студент идет из института). Ол кірпіштен үй салып жатыр. (Он строит дом из кирпича).
Окончания исходного падежа -нан/-нен, -дан/-ден, -тан/-тен варьируются в зависимости от того, на какой звук оканчивается слово.
Көмектес септік (инструментальный падеж)
Көмектес септік образуется при окончаний -мен, -бен, -пен и отвечает на вопросы кіммен? - с кем? , немен? - с чем?, қалай? - как?
Слова в көмектес септік указывают, чем, при чего совершается действие и всегда имеют мягкие окончания /-мен, -бен, -пен/ независимо от мягкости и твердости последнего слова /основы/
Например: Мен поезбен келдім - Я приехал поездом. Шырын концертке Шынармен кетті. - Шырын пошла на концерт с Шынар.