Мәтіндердің мазмұн желісін сақтап, әр бөлігінен алынған акпараттардан жинақы мәтін жазыңыз. Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері мен түрлерін, есімді, етістікті сөз тіркестерін қолданыңыз. Астын сызып көрсетіңіз. Сөз саны - 80-90 сөз.
Қазақ отбасының дәстүрлері. Қазақ отбасында дәстүрлер жиырмасыншы ғасырдың басында жақсы сақталған. Бертін келе көп салттар ұмытыла бастады. Ең жақсы дәстүрдің бірі үлкенді сыйлау. Ата-ананы құрметтеп, қарсы келмей, айтқандарын орындау. Отабасының барлық мүшелері ас әзір болғанда, дастархан басына бірге отырып тамақтану. Тамақты отбасының үлкені бастайды. Барлығы тамақ ішіп болғанша дастархан басынан тұрып кетпей, үлкен кісі ас қайырып, бата бергеннен барып тұру. Қонақ келгенде қабақ шытпай қарсы алып, жоғары дәрежеде құрметтеп күтіп, сый-сыяпатын беру. Үлкендер өзінен кішіге қамқор болады. Кішілер үлкендердің айтқанын тыңдайды. Жаңадан көрші қоныстанса қонаққа шақырып, танысады. Көшетін көршілерге айрылысар көже береді. Балалары үйленетін болғанда, екі жақтың ата-анасы кездесіп, келісіп, жігіт жағы қалыңмал дайындайды.Қыздың жағы тапсырған заттарды дайындап, құда түседі. Қалыңдыққа сырға тағады. Онан соң қызды жігіттің үйіне әкеледі. Беташар той жасайды. Бет ашар тойда қалыңдық сәлем салып тұрады. Бет ашып тұрған жігітке аты аталған адамдар ақша салады. Қалыңдықтың бетін ашқан соң үлкен той болады.
Көптеген ғасырлардың барысындақазақтардың өзіндік бірегей әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріқалыптасты. XVIII ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде оның бірқатарын Ресей әкімшілігініңөкілдері, орыс және шетелғалымдары, саяхатшылар айқынбайқап, жазып қалдырды. Қазақтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері үй ішіндегі отбасылықжәне адамдардың өзге де топтары арасындагы өзара қарым-қатынастарды қалыптастыруда үлкен рөл атқарды.
Қазақтардың қонақжайлылық қасиеті және өзара көмек жөніндегі әдет-ғұрыптары

Киіз үйдің ішінде
Қазақтарға дәстүрлі қонақжайлылыққасиет ежелден тән. Олардың бұл қасиеті көптеген ғасырлар барысында қалыптасқан. Бұл жөнінде XIX ғасырдың аяқ кезіндеРесей зерттеушісі Виктор фон Гернбылай деп жазған болатын: «Жалпы алғанда, қазақтар осы уақытқа дейін жылы жүзділігімен, қайырымды ақкөңілділігімен және қонақжайяылық қасиетімен таңғалдырады. Мұның өзі олардыңсүйегіне ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет».
Үйге келген қонақ оларда әрқашан үй иесінің қамқорлығы мен қорғауында болады. XIX ғасырда Қазақстандаболып, оны зерттеген неміс зерттеушілерінің бірі Ф. фон Хелльвальд та былай деп жазды:«Қырғыз-қайсақтар барынша қонақжай мейірімді болып келеді. Олардың киіз үйіне кіріп жайғасқан кез келген жатжерлік адамның өзімді біреулер тонап немесе өлтіріп кетеді-ау деп қауіптенбей, алаңсыз уйықтай беруіне әбден болады».
Қазақтарда үйіне келген кез келгенадамға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден орын алды. Егер үй иесіқонаққа ондай құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартса, әлгі бейтаныс жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуғақұқықты болған. Ал би қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын. Әдетте мұндай келеңсізоқиға қазақ арасында өте сирек ұшырасқан.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан кез келген адамды дәмнен ауыз тигізбейінше жібермейтін — «Қуыс үйден құр шығармайтын».
Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ерулік беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы дастарқанға шақырып, еруліктамақ беретін болған. Бұл арқылы көшіп келген туыстарына немесе көршілеріне деген ыстық ықыласымен ізгі ниетін білдірген. Ал көшіп келгендер жаңа қонысқа тез үйреніп, оңдағы адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға ықыласты болатын. Далалық көшпелілердегі кеңінен таралған әдет-ғұрыптардың бірі - қалау. Үйге келген қонақтың сол үйдегі өзіне ұнаған заттың кез келгенін қаладым деп айтуына болады, ал үй иесі ол затты міндетті түрде беруі тиіс. Мұның өзі де адамдар арасындағы достық қарым-қатынастың негізін қалайтын. Анасыаман-есен босанып, дүниеге жаснәресте келген соң тап осы әдет-ғұрып бойынша кіндік шешенің де өз қалауын айтып, ұнаған нәрсесін алуына болатын.
Қымызмұрындық - қымыз ашыту маусымының басталуынабайланысты әдет-ғұрып. Ауыладамдары бірін-бірі шақырысып, қымыз ішер алдында арнайыдастарқаннан тамақ жеседі. Қымызмұрындыққа шақырған үй иелеріне ауыл ақсақалдары ақ батасын береді. Қазақтарда жылу жинау әдет-ғұрпы да бар болатын. Оның мәні кездейсоқ жағдайда үйі өртеніп кеткен немесе дұшпанның шабуылынан, қатал қыстың ауыртпалығынан, су тасқыңынан, аштықтан зардап шеккенотбасыларына ауылдас немесе туысқан адамдардың көмек; көрсетуі болып табылады. Олар зардап шеккен жандардың алдына қолдарынан келгенінше мал салып береді, киім-кешек, көрпе-төсек,ыдыс-аяқ жағынан көмек көрсетеді, бастарына шаңырақ көтеруіне жәрдемдеседі. Мұның өзі зардап шегіп, қиналған ағайынға жаны ашынғандықтың, қамқорлық жасағандықтың көрінісі еді. Мүмкіндігі бола тұрып, ондай көмек көрсетуден бас тартқан ағайын-туыс ру ішінен қуылып, аластатылатын. Ал мұндай жазаға кесілгендер өз руының тарапынан жанашырлық жақсылық дәмете алмайды. Өйткені ондай құқықтан айырылған болып саналады. Оларды кез келген қарақшы аяусыз тонап кете алатын.
Қазақ отбасында дәстүрлер жиырмасыншы ғасырдың басында жақсы сақталған. Бертін келе көп салттар ұмытыла бастады. Ең жақсы дәстүрдің бірі үлкенді сыйлау. Ата-ананы құрметтеп, қарсы келмей, айтқандарын орындау. Отабасының барлық мүшелері ас әзір болғанда, дастархан басына бірге отырып тамақтану. Тамақты отбасының үлкені бастайды. Барлығы тамақ ішіп болғанша дастархан басынан тұрып кетпей, үлкен кісі ас қайырып, бата бергеннен барып тұру. Қонақ келгенде қабақ шытпай қарсы алып, жоғары дәрежеде құрметтеп күтіп, сый-сыяпатын беру. Үлкендер өзінен кішіге қамқор болады. Кішілер үлкендердің айтқанын тыңдайды. Жаңадан көрші қоныстанса қонаққа шақырып, танысады. Көшетін көршілерге айрылысар көже береді. Балалары үйленетін болғанда, екі жақтың ата-анасы кездесіп, келісіп, жігіт жағы қалыңмал дайындайды.Қыздың жағы тапсырған заттарды дайындап, құда түседі. Қалыңдыққа сырға тағады. Онан соң қызды жігіттің үйіне әкеледі. Беташар той жасайды. Бет ашар тойда қалыңдық сәлем салып тұрады. Бет ашып тұрған жігітке аты аталған адамдар ақша салады. Қалыңдықтың бетін ашқан соң үлкен той болады.
Көптеген ғасырлардың барысындақазақтардың өзіндік бірегей әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріқалыптасты. XVIII ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде оның бірқатарын Ресей әкімшілігініңөкілдері, орыс және шетелғалымдары, саяхатшылар айқынбайқап, жазып қалдырды. Қазақтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері үй ішіндегі отбасылықжәне адамдардың өзге де топтары арасындагы өзара қарым-қатынастарды қалыптастыруда үлкен рөл атқарды.
Қазақтардың қонақжайлылық қасиеті және өзара көмек жөніндегі әдет-ғұрыптары

Киіз үйдің ішінде
Қазақтарға дәстүрлі қонақжайлылыққасиет ежелден тән. Олардың бұл қасиеті көптеген ғасырлар барысында қалыптасқан. Бұл жөнінде XIX ғасырдың аяқ кезіндеРесей зерттеушісі Виктор фон Гернбылай деп жазған болатын: «Жалпы алғанда, қазақтар осы уақытқа дейін жылы жүзділігімен, қайырымды ақкөңілділігімен және қонақжайяылық қасиетімен таңғалдырады. Мұның өзі олардыңсүйегіне ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет».
Үйге келген қонақ оларда әрқашан үй иесінің қамқорлығы мен қорғауында болады. XIX ғасырда Қазақстандаболып, оны зерттеген неміс зерттеушілерінің бірі Ф. фон Хелльвальд та былай деп жазды:«Қырғыз-қайсақтар барынша қонақжай мейірімді болып келеді. Олардың киіз үйіне кіріп жайғасқан кез келген жатжерлік адамның өзімді біреулер тонап немесе өлтіріп кетеді-ау деп қауіптенбей, алаңсыз уйықтай беруіне әбден болады».
Қазақтарда үйіне келген кез келгенадамға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден орын алды. Егер үй иесіқонаққа ондай құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартса, әлгі бейтаныс жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуғақұқықты болған. Ал би қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын. Әдетте мұндай келеңсізоқиға қазақ арасында өте сирек ұшырасқан.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан кез келген адамды дәмнен ауыз тигізбейінше жібермейтін — «Қуыс үйден құр шығармайтын».
Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ерулік беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы дастарқанға шақырып, еруліктамақ беретін болған. Бұл арқылы көшіп келген туыстарына немесе көршілеріне деген ыстық ықыласымен ізгі ниетін білдірген. Ал көшіп келгендер жаңа қонысқа тез үйреніп, оңдағы адамдармен жақсы қарым-қатынас орнатуға ықыласты болатын. Далалық көшпелілердегі кеңінен таралған әдет-ғұрыптардың бірі - қалау. Үйге келген қонақтың сол үйдегі өзіне ұнаған заттың кез келгенін қаладым деп айтуына болады, ал үй иесі ол затты міндетті түрде беруі тиіс. Мұның өзі де адамдар арасындағы достық қарым-қатынастың негізін қалайтын. Анасыаман-есен босанып, дүниеге жаснәресте келген соң тап осы әдет-ғұрып бойынша кіндік шешенің де өз қалауын айтып, ұнаған нәрсесін алуына болатын.
Қымызмұрындық - қымыз ашыту маусымының басталуынабайланысты әдет-ғұрып. Ауыладамдары бірін-бірі шақырысып, қымыз ішер алдында арнайыдастарқаннан тамақ жеседі. Қымызмұрындыққа шақырған үй иелеріне ауыл ақсақалдары ақ батасын береді. Қазақтарда жылу жинау әдет-ғұрпы да бар болатын. Оның мәні кездейсоқ жағдайда үйі өртеніп кеткен немесе дұшпанның шабуылынан, қатал қыстың ауыртпалығынан, су тасқыңынан, аштықтан зардап шеккенотбасыларына ауылдас немесе туысқан адамдардың көмек; көрсетуі болып табылады. Олар зардап шеккен жандардың алдына қолдарынан келгенінше мал салып береді, киім-кешек, көрпе-төсек,ыдыс-аяқ жағынан көмек көрсетеді, бастарына шаңырақ көтеруіне жәрдемдеседі. Мұның өзі зардап шегіп, қиналған ағайынға жаны ашынғандықтың, қамқорлық жасағандықтың көрінісі еді. Мүмкіндігі бола тұрып, ондай көмек көрсетуден бас тартқан ағайын-туыс ру ішінен қуылып, аластатылатын. Ал мұндай жазаға кесілгендер өз руының тарапынан жанашырлық жақсылық дәмете алмайды. Өйткені ондай құқықтан айырылған болып саналады. Оларды кез келген қарақшы аяусыз тонап кете алатын.