Менің әжем менің өмірімдегі ең қадірлі адам. Әже деген ардақты есім ғой шіркін! Дүниеге шыр етіп келгеніңнен әлпештеп қарайтын анаңнан кейінгі адам емес пе? Әже деген ардакты есім -көп нарсенің мәні деп білемін.Әже - ардақты ана, аяулы тұлға. Баласынан немересі артық дейді... Немересін тумсықтыға қақтырмай, бар білгенін уйретіп өсіреді емес пе?! Әже - небәрі уш-ак әріптен туратын бұл ардақты есім, улкен бир тылсым сезімді білдіреді. Әжем маған әрдайым ақыл-кеңесін айтып отырады. Өнегелі ғұмырын айтып, тәрбиеге бағыттап отырады. Мен әжемді өте жақсы көремін және үнемі қасымда болып, қызығымызды көріп жүре бергенін қалаймын. Әрдайым өзінің ертегісіне тарбиелі әңгімелерін қосып айтып, баласын барынша тәрбиеге баулиды. Әжемізді кунде қуантудың бір жолы бар: айткан тілді алып, сабакты жақсы оқып журсек, әжеміз бір марқайып калар еді. Қанша қателік жасасақ та кешіре білетін жанымызға жақын адам - ол аяулы әжеміз. Сондықтан да жанымызда барында қадірлеп, айтқан тілін алып, бағалай білуіміз қажет!
Әже - баланың әкесінің, сондай-ақ, анасының шешесін атайтын, туыстық қатынасты білдіретін атау. Одан арғылары үлкен әже немесе ұлы әже деп аталады.[1]
Қазақ отбасындағы әже орны ерекше әрі қадірлі. Әже - отбасының ғана емес, әулеттің де ұйытқысы, ағайын- абысындардың бірлігін, татулығын сақтайтын сыйлы анасы, кейінгі жастардың, келіндердің тәрбиешісі әрі ақылгөйі Қазақ қоғамында әдетте жас отау иелерінің тұңғыш баласын әжесі бауырына салады. Бала ата-әженің кенжесі саналып, немерені әжесі тәрбиелеп, бағып-қағады. Әже мен немере арасындағы туыстық байланыс өте нәзік әрі берік. Балажан қазақ үшін ата мен әжеге жас сәби жай ғана ермек емес, тәрбиеленуші ерекше субъект. Тарихта күллі рулы елге ана болып саналған Айпара әже, Домалақ ене, Зере, Айғаным секілді әжелердің бейнесі аңыз-әңгімелерде, әдеби шығармаларда сомдалған.
Алдымен әже тәрбиесі арқылы бала жақсы-жаманды ажыратып, үлкен-кішіні тани бастайды. Мінез-құлық, тіл тәрбиесі қалыптасып, бала үй шаруасына бейім, елгезек тілалғыш, мейірімді болып өседі. Әженің алдын көрген балаға былайғы жұрт тәрбиелі бала деп баға береді. Әже тәрбиесі көбіне «олай істеме, былай істе», «бүйтсең жаман, өйтсең жақсы»деген вербалды сипатта, ақылгөйлік мазмұнда болып, әженің мейірімі мен жүрек жылуына бөленіп өседі. Осылайша жас бала қазақы ортадағы моральдық-этикалық нормалармен таныса отырып, адами тұлғаның қалыптасуына ғана емес, дәстүрлі ырым-тыйымдар жүйесінің қағидаттарын біртіндеп бойына сіңіре бастайды.
Жеті-тоғыз жастан әрі қарай тұңғыш немере ұлдың тәрбиесі атасының қолына өтеді, Ал қыз немеренің негізгі тәрбиесі әженің қарамағында болады. Бұл кездегі тәрбиенің мазмұны атаға ілесе жүріп, көрген-білгенін көңілге тоқудан құралады. Атасына ілескен бала алыс жерлерді, ел жақсыларын, сыйлы ауылдарды көріп, жиын-тойға т.б. қатысып, соларды ұғынуға, білуге тырысады. Атаның «визуалды» тәрбиесінен өткен баланы былайғы жұрт көргенді бала деп атайды. Қазақ паремеологизмі Атың бар да жер таны желіп жүріп, атаң барда ел таны еріп жүріп деп кеңес береді. Ел тану, жер тану көргенділікке жатады. Қазақтың дәстүрлі бала тәрбиесінде көргенділік тәрбиенің ең жоғарғы формасы болып табылады. Әже мен атадан тәлім алған немеренің рухани жағынан тәрбиелі, көргенді азамат болып, ержетуінің, елдің аузына ілігер көшелі азамат болып қалыптасуының негізі осылайша қаланады
Менің әжем менің өмірімдегі ең қадірлі адам. Әже деген ардақты есім ғой шіркін! Дүниеге шыр етіп келгеніңнен әлпештеп қарайтын анаңнан кейінгі адам емес пе? Әже деген ардакты есім -көп нарсенің мәні деп білемін.Әже - ардақты ана, аяулы тұлға. Баласынан немересі артық дейді... Немересін тумсықтыға қақтырмай, бар білгенін уйретіп өсіреді емес пе?! Әже - небәрі уш-ак әріптен туратын бұл ардақты есім, улкен бир тылсым сезімді білдіреді. Әжем маған әрдайым ақыл-кеңесін айтып отырады. Өнегелі ғұмырын айтып, тәрбиеге бағыттап отырады. Мен әжемді өте жақсы көремін және үнемі қасымда болып, қызығымызды көріп жүре бергенін қалаймын. Әрдайым өзінің ертегісіне тарбиелі әңгімелерін қосып айтып, баласын барынша тәрбиеге баулиды. Әжемізді кунде қуантудың бір жолы бар: айткан тілді алып, сабакты жақсы оқып журсек, әжеміз бір марқайып калар еді. Қанша қателік жасасақ та кешіре білетін жанымызға жақын адам - ол аяулы әжеміз. Сондықтан да жанымызда барында қадірлеп, айтқан тілін алып, бағалай білуіміз қажет!
Қазақ отбасындағы әже орны ерекше әрі қадірлі. Әже - отбасының ғана емес, әулеттің де ұйытқысы, ағайын- абысындардың бірлігін, татулығын сақтайтын сыйлы анасы, кейінгі жастардың, келіндердің тәрбиешісі әрі ақылгөйі Қазақ қоғамында әдетте жас отау иелерінің тұңғыш баласын әжесі бауырына салады. Бала ата-әженің кенжесі саналып, немерені әжесі тәрбиелеп, бағып-қағады. Әже мен немере арасындағы туыстық байланыс өте нәзік әрі берік. Балажан қазақ үшін ата мен әжеге жас сәби жай ғана ермек емес, тәрбиеленуші ерекше субъект. Тарихта күллі рулы елге ана болып саналған Айпара әже, Домалақ ене, Зере, Айғаным секілді әжелердің бейнесі аңыз-әңгімелерде, әдеби шығармаларда сомдалған.
Алдымен әже тәрбиесі арқылы бала жақсы-жаманды ажыратып, үлкен-кішіні тани бастайды. Мінез-құлық, тіл тәрбиесі қалыптасып, бала үй шаруасына бейім, елгезек тілалғыш, мейірімді болып өседі. Әженің алдын көрген балаға былайғы жұрт тәрбиелі бала деп баға береді. Әже тәрбиесі көбіне «олай істеме, былай істе», «бүйтсең жаман, өйтсең жақсы»деген вербалды сипатта, ақылгөйлік мазмұнда болып, әженің мейірімі мен жүрек жылуына бөленіп өседі. Осылайша жас бала қазақы ортадағы моральдық-этикалық нормалармен таныса отырып, адами тұлғаның қалыптасуына ғана емес, дәстүрлі ырым-тыйымдар жүйесінің қағидаттарын біртіндеп бойына сіңіре бастайды.
Жеті-тоғыз жастан әрі қарай тұңғыш немере ұлдың тәрбиесі атасының қолына өтеді, Ал қыз немеренің негізгі тәрбиесі әженің қарамағында болады. Бұл кездегі тәрбиенің мазмұны атаға ілесе жүріп, көрген-білгенін көңілге тоқудан құралады. Атасына ілескен бала алыс жерлерді, ел жақсыларын, сыйлы ауылдарды көріп, жиын-тойға т.б. қатысып, соларды ұғынуға, білуге тырысады. Атаның «визуалды» тәрбиесінен өткен баланы былайғы жұрт көргенді бала деп атайды. Қазақ паремеологизмі Атың бар да жер таны желіп жүріп, атаң барда ел таны еріп жүріп деп кеңес береді. Ел тану, жер тану көргенділікке жатады. Қазақтың дәстүрлі бала тәрбиесінде көргенділік тәрбиенің ең жоғарғы формасы болып табылады. Әже мен атадан тәлім алған немеренің рухани жағынан тәрбиелі, көргенді азамат болып, ержетуінің, елдің аузына ілігер көшелі азамат болып қалыптасуының негізі осылайша қаланады