Мәтіннен сан есімдерді теріп жазып, құрамына қарай талдаңдар. 1-тапсырма
Уәлиханов Шоқан (Мұхамедханафия) Шыңғыс-
географ, фольклортанушы, этнограф, суретші. Ол
қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы,
1835 жылы Қостанай маңындағы Құсмұрын бекіні-
сінде дүниеге келген. Арғы атасы қазақтың ұлы
ханы
оның
1847 жылы 12 жастағы Шоқан Сібірдегі ең таң-
Абылай. Шоқан
даулы оқу орындарының бірі Омбы қаласындағы
корпусын бітіргеннен кейін Батыс Сібір генерал-
Кадет корпусына оқуға түседі. Ол 1853 жылы Кадет
Іле Алатауына дейін келіп, Алакөл, Тарбағатайға саяхат жасайды.
губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы
Бұл сапарында қазақ, қырғыз ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен
этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Осы материалдар
негізінде «Тәңірі (Құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы,
деген еңбектер жазады.
1856 жылы қырғыз елін зерттеп, Ыстықкөл аймағының карта
сын жасауға қатысады. Шоқан бұл сапарда қырғыз эпосы «Манас
пен» танысады, оның кейбір тарауларын жазып алады. Жырды тал
дап, орыс тіліне аударады. Сөйтіп, «Манастың» жекелеген тараулары
тұңғыш рет орыс тілінде жарияланады.
1858-1859 жылдары Шоқан өзінің қысқа ғұмырындағы ең бас
ты сапары Қашқар сапарында болады. Қашқария ол кезде Ресей
тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Саудагер ретінде Қашқарға
құпия барған Шоқан өлкенің экономикалық,
саяси құрылымдарын зерттеп, оның тари-
хы мен этнографиясынан көптеген матер-
иалдар жинайды. Қашқар сапарынан кейін
«Алты шаһар», яғни «Қытайдың Нан-лу про-
шалық Ресейдегі әскери
винциясының шығыстағы алты қаласы» атты
оқу орны.
еңбегі жарық көреді.
Салалас құрамластың құрамындағы жай сөйдемдер өзара бір – бірімен екі түрлі жолмен байланысады.
1. Интонация арқылы мағыналарының жаңындағына қарай іргелесе байланысады.
2. Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірінен өзара жалғаулық щылаулар арқылы байланысады.
Ыңғайлас мәнді да, де,та, әрі, және , мен жалғаулық шылаулар.
Қарсылық мәнді бірақ, алайда , дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен, ал тәрізді жалғаулық шылаулар.
Себеп – салдар мәнді өйткені , себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз тәрізді жалғаулық шылаулар;
Талғау мәнді не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яеи болмаса, әлде тәрізді жалғаулық шылаулар.
Кезектес мәнді кейде, бірде , біресе тәрізді жалғаулық шылаулар.
3. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері .
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен өзара белгілі мағыналық қарым – қатынаста айтылады. Мағыналық қарым-қатынаста жұмсалуына қарай салалас құрмалас сөйлем мынадай алты түрге бөлінеді :
1. Ыңғайлас салалас.
2 Қарсылықты салалс.
3. Себеп – салдар салалас.
4. Ілектес салалас.
5. Талғаулы салалас.
6. Кезектес салалас.
Мағауин Мұхтар Мұқанұлы 2.2.1940, Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы — жазушы, әдебиет зерттеушісі, ғалым. Мемлекет сыйлығының лауреаты (1984), Қазақстанның халық жазушысы (1996). ҚазМУ-ды (1962), осы университеттің аспирантурасын бітірген (1965). 1965 — 86 ж. «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім меңгерушісі, «Жазушы» ба Жалын» альманағында бас редактордың орынбасары, Әдебиет және өнер институтында, ҚазПИ-да аға ғылым қызметкер, доцент, «Жазушы» ба бас редактор қызметтерін атқарған. 1988 жылдан «Жұлдыз» журналының бас редакторы. «Кешқұрым» атты тұңғыш әңгімесі «Жұлдыз» журналында жарияланды (1964). Соғыстан кейінгі ел өмірі бейнеленген
«Ақша қар» (1969);
«Бір атаның балалары» (1973);
«Қияндағы қыстау» (1977);
«Көк кептер» (1979) әңгіме, повестер жинақтары мен;
«Көк мұнар» (1971);
«Шақан шері» (1984).
романдары басылып шықты. Қазақ халқының көрші мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасы тарихи-көркемдік тұрғыдан тұңғыш рет суреттелген «Аласапыран» тарихи дилогиясы 1981—83 ж. жарық көрді. Романда қазақ ордасын Тәуекел хан басқарған тұстағы (16 — 17 ғ-лар) қоғамдық-әлеуметтік жағдай көрініс тапқан. Хан мұрагері Ораз-Мұхаммед пен оқымысты Қыдырғали Жалайыридың, Едіге би ұрпағы Петр Урусовтың көркем бейнелері сомдалған. Томан би, Манақ батыр, Ділшат, Ай-Шешек бегім, секілді кейіпкерлерді суреттеу арқылы қаламгер Ораз-Мұхаммед тұлғасын даралай түседі. Романда көшпелі тұрмыс көріністері, аңшылық, саятшылық сынды ұлттық дәстүрлер көрініс тауып, Қазақ хандығының Ресей, Иран, Бұқар, Сібір хандықтарымен өзара қатынастары, ішкі-сыртқы саяси жағдайлары сипатталған. Жазушы шығармаларында 20 ғ-дағы ауыл, қала тұрмысы, түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің тағдыры психология-философия тереңдікпен көркем бейнеленген. «Қобыз сарыны» (1968) монографиясында хандық дәуірде өмір сүрген ақын-жыраулар шығармаларын (15 — 18 ғ-лар) жүйелі түрде талдады.