Сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы сөздер сөйлем мүшелері деп аталады. Қазақ тілінде бес сөйлем мүшесі бар: бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
Сөйлем мүшесінің белгілері:
1) толық мағыналы сөз болу керек;
2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұру керек;
3) сөйлем мүшелерінің бірінің сұрағына жауап беру керек.
Мысалы, Жылы желдің әлсіз ызыңы естіледі. Сөйлемде толық мағыналы бес сөз бар. Олардың әрқайсысы белгілі бір сұраққа жауап беріп тұр. Жылы – қандай? – сындық ұғым атауы, желдің – ненің? – заттық ұғым атауы, әлсіз – қандай? – сындық ұғым атауы, ызыңы – несі? – заттық ұғым атауы, естіледі – қайтеді? – қимылдық ұғым атауы.
Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі мүше болып үшке бөлінеді.
Дара сөйлем мүшесі толық мағыналы бір сөзден болады.
Мысалы, Аман жиналғандармен қысқа амандасты.
Сөйлемдегі әрбір сөйлем мүшесі – бір ғана сөзден құралып тұрған дара мүшелер.
Күрделі сөйлем мүшесі күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен, шылаулы сөзден құралады.
Мысалы, Еңбек Ері Ыбырай Жақаев екі рет Алтын Жұлдыз медалімен марапатталған еді.
Сөйлемдегі Еңбек Ері Ыбырай Жақаев – күрделі бастауыш, екі рет – күрделі пысықтауыш, Алтын Жұлдыз медалімен – күрделі толықтауыш, марапатталған еді – күрделі баяндауыш.
Үйірлі мүше – кемінде екі не одан да көп сөзден құралып, бастауыштық-баяндауыштық қатынастан тұратын, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын сөздер тобы. Үйірлі мүшелер көбінесе бар, жоқ, аз, көп тәрізді сөздерге және сын есімдер мен есімше тұлғаларына аяқталады.
Мысалы, Білімі көп адам жерде қалмайды. Білімі көп – қандай? адам – үйірлі анықтауыш. Сөйлемнің бес мүшесі де үйірлі бола алады.
Для коренных обитателей лесов зима — суровое время. Земля закрылась снежным одеялом, и под ним осталась пища. В холодную пору птицам и зверушкам еды нужно еще больше, чтобы восполнить энергию, потраченную на согревание. Морозы гонят лесных жителей ближе к человеческому жилью. Подались в города синицы и снегири. В городских парках можно увидеть стаи верещащих свиристелей, склевывающих подернутые инеем ягоды рябины. Сложнее приходится диким животным. Если лисы и волки, бывает, забредают в деревни в надежде разорить плохо охраняемый курятник, то копытным в поисках пропитания приходится преодолевать многие километры пути по глубокому снегу. Стройным косулям и гигантам-лосям одинаково страшны ночные морозы после дневных оттепелей. Жесткий наст оставляет на ногах глубокие порезы. Но такие дни радуют легких на ногу волков. Ледяная корка наста выдерживает отощавших хищников. Им не составляет труда догнать проваливающихся по брюхо в снег несчастных косуль. Вольготно себя чувствуют и зайцы-беляки. Гигантскими прыжками проносятся они по заснеженному полю к ближайшему перелеску. Там их ждет горьковатая кора молодых осинок. Белая шкурка надежно маскирует беззащитных зверьков от кровожадных лис и волков.
Переоделись на зиму и хлопотливые белки, сменили рыжие шубки на серебристо-серые. Всю осень зверьки делали запасы орехов и ягод, рассовывая припасы по дуплам, и теперь им не о чем беспокоится. Самые смелые отправляются в населенные пункты полакомиться семечками, заботливо насыпанными людьми в птичьи кормушки.
Лисам остается одна добыча — мыши полевки. Бесшумно скользя по снегу, лиса чутко прислушивается к шороху травы под снежным покрывалом. Она мышкует. Вот навострились рыжие с черной искрой ушки. Прыжок! Лиса ныряет глубоко в снег. Еще мгновение, и добыча в зубах хищника.А в это время богатырским сном спит хозяин леса бурый медведь. Всё лето и осень жировавший на лугах и в малинниках мишка накопил под толстой шкурой запас питательных веществ. Теперь он может почивать в своей берлоге до наступления весны. Его примеру следует и барсук. Еще в начале ноября этот неуклюжий зверек залег в нору, где проспит до конца марта. Всё длиннее становится день, всё ярче светит солнце. Это весна наступает зиме на пятки, гонит ее на север. Холодная и голодная для лесного зверья пора заканчивается. Время совершило очередной виток, природа оживает, радуется теплым солнечным лучам. Скоро наполнит лесную чащу веселый гомон птиц, и выйдут погреться на проталинки уставшие от морозов зверушки.
НЕ СПАМИТЬ ПРОСТО ПОТОМ ОТВЕЧУ! Я НЕ ЗНАЮ ЭТО ПРАВИЛЬНО ЛИБО НЕТ СКАЖИТЕ Я ПОДПИШУСЬ И БУДУ БЛАГОДАРНА
Сөйлем мүшелерінің құрамына қарай бөлінуі.
Сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы сөздер сөйлем мүшелері деп аталады. Қазақ тілінде бес сөйлем мүшесі бар: бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
Сөйлем мүшесінің белгілері:
1) толық мағыналы сөз болу керек;
2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұру керек;
3) сөйлем мүшелерінің бірінің сұрағына жауап беру керек.
Мысалы, Жылы желдің әлсіз ызыңы естіледі. Сөйлемде толық мағыналы бес сөз бар. Олардың әрқайсысы белгілі бір сұраққа жауап беріп тұр. Жылы – қандай? – сындық ұғым атауы, желдің – ненің? – заттық ұғым атауы, әлсіз – қандай? – сындық ұғым атауы, ызыңы – несі? – заттық ұғым атауы, естіледі – қайтеді? – қимылдық ұғым атауы.
Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі мүше болып үшке бөлінеді.
Дара сөйлем мүшесі толық мағыналы бір сөзден болады.
Мысалы, Аман жиналғандармен қысқа амандасты.
Сөйлемдегі әрбір сөйлем мүшесі – бір ғана сөзден құралып тұрған дара мүшелер.
Күрделі сөйлем мүшесі күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен, шылаулы сөзден құралады.
Мысалы, Еңбек Ері Ыбырай Жақаев екі рет Алтын Жұлдыз медалімен марапатталған еді.
Сөйлемдегі Еңбек Ері Ыбырай Жақаев – күрделі бастауыш, екі рет – күрделі пысықтауыш, Алтын Жұлдыз медалімен – күрделі толықтауыш, марапатталған еді – күрделі баяндауыш.
Үйірлі мүше – кемінде екі не одан да көп сөзден құралып, бастауыштық-баяндауыштық қатынастан тұратын, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын сөздер тобы. Үйірлі мүшелер көбінесе бар, жоқ, аз, көп тәрізді сөздерге және сын есімдер мен есімше тұлғаларына аяқталады.
Мысалы, Білімі көп адам жерде қалмайды. Білімі көп – қандай? адам – үйірлі анықтауыш. Сөйлемнің бес мүшесі де үйірлі бола алады.
Птицы и звери в зимнем лесу
Летают снежинки, летают снежинки.
Покрылись снегами лесные тропинки.
От холода галки попрятались в трубы.
И зайцы напялили белые шубы.
А. Тетивкин
Для коренных обитателей лесов зима — суровое время. Земля закрылась снежным одеялом, и под ним осталась пища. В холодную пору птицам и зверушкам еды нужно еще больше, чтобы восполнить энергию, потраченную на согревание. Морозы гонят лесных жителей ближе к человеческому жилью. Подались в города синицы и снегири. В городских парках можно увидеть стаи верещащих свиристелей, склевывающих подернутые инеем ягоды рябины. Сложнее приходится диким животным. Если лисы и волки, бывает, забредают в деревни в надежде разорить плохо охраняемый курятник, то копытным в поисках пропитания приходится преодолевать многие километры пути по глубокому снегу. Стройным косулям и гигантам-лосям одинаково страшны ночные морозы после дневных оттепелей. Жесткий наст оставляет на ногах глубокие порезы. Но такие дни радуют легких на ногу волков. Ледяная корка наста выдерживает отощавших хищников. Им не составляет труда догнать проваливающихся по брюхо в снег несчастных косуль. Вольготно себя чувствуют и зайцы-беляки. Гигантскими прыжками проносятся они по заснеженному полю к ближайшему перелеску. Там их ждет горьковатая кора молодых осинок. Белая шкурка надежно маскирует беззащитных зверьков от кровожадных лис и волков.
Переоделись на зиму и хлопотливые белки, сменили рыжие шубки на серебристо-серые. Всю осень зверьки делали запасы орехов и ягод, рассовывая припасы по дуплам, и теперь им не о чем беспокоится. Самые смелые отправляются в населенные пункты полакомиться семечками, заботливо насыпанными людьми в птичьи кормушки.
Лисам остается одна добыча — мыши полевки. Бесшумно скользя по снегу, лиса чутко прислушивается к шороху травы под снежным покрывалом. Она мышкует. Вот навострились рыжие с черной искрой ушки. Прыжок! Лиса ныряет глубоко в снег. Еще мгновение, и добыча в зубах хищника.А в это время богатырским сном спит хозяин леса бурый медведь. Всё лето и осень жировавший на лугах и в малинниках мишка накопил под толстой шкурой запас питательных веществ. Теперь он может почивать в своей берлоге до наступления весны. Его примеру следует и барсук. Еще в начале ноября этот неуклюжий зверек залег в нору, где проспит до конца марта. Всё длиннее становится день, всё ярче светит солнце. Это весна наступает зиме на пятки, гонит ее на север. Холодная и голодная для лесного зверья пора заканчивается. Время совершило очередной виток, природа оживает, радуется теплым солнечным лучам. Скоро наполнит лесную чащу веселый гомон птиц, и выйдут погреться на проталинки уставшие от морозов зверушки.
НЕ СПАМИТЬ ПРОСТО ПОТОМ ОТВЕЧУ! Я НЕ ЗНАЮ ЭТО ПРАВИЛЬНО ЛИБО НЕТ СКАЖИТЕ Я ПОДПИШУСЬ И БУДУ БЛАГОДАРНА