Дәрумен (Витамин)– адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың организміндегі зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Витамин (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігеріНиколай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға витамин терминін енгізді.Витаминдердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Организмде үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында витамин жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал витаминді (әсіресе, А және D витаминдерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық витаминдерді суда еритін витамин, майда еритін витамин және витамин тектес заттар деп бөледі.Витаминнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында витамин жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К витаминдері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А витамині жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті витамин балауса шөпте, жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. Қыста авитаминозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға витамин концентраттарын, сәбіз, балық майы, тағыда басқа витамині мол азық беру керек. Мал азығындағы витамин мөлшерін көбейту үшін арнайы витамин препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.Құнарлы тағамдарВитамин жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда витаминдердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не витамин синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі витамині аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағыда басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен жеміс-жидектер мүлдем болмаса витамин жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы витаминдер бұзылады. Мысалы, құрамында никотин қышқылы (РР витамині) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.Тағамда витаминдердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған ауа райының қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, гельминтоз, лямблиоз,тағыда басқа аурулар себеп болады. Витамин жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі,тағыда басқа жағдайларда ағзада витамин жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы витаминдер қабылдап, көкөніс пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Витамин жетіспеушілік және гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал авитаминозбен, көбінесе көктемде ауырады. Витамин жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, төл нашар өседі. Мысалы, В витамині жетіспеген жағдайда құс полиневритпен, шошқа пеллаграмен ауырады. D витамині жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады.[1]
Мұражайда- мұ ашық буын -ра ашық буын -жай тұйық буын -да ашық буын
м - дауыссыз,үнді ұ - дауысты,жуан,қысан,еріндік р - дауыссыз,үнді а - дауысты,жуан , ашық,езулік ж - дауыссыз,ұян а - дауысты,жуан , ашық,езулік й - дауыссыз,үнді д - дауыссыз,ұян а - дауысты,жуан , ашық,езулік
буйымдар - буй - б1теу буын -ым туйык буын дар б1теу буын
б - дауссыз.уян у-дауысты жуан ериндик кысан й - дауыссыз унди ы - дауысты жуан кысан езулик м - дауыссыз унди д - дауыссыз уян а - дауысты жуан ашык езулик р - дауыссыз унди
куттыктады - кут - битеу буын тык - битеу буын та - ашык буын ды - ашык буын
-ра ашық буын
-жай тұйық буын
-да ашық буын
м - дауыссыз,үнді
ұ - дауысты,жуан,қысан,еріндік
р - дауыссыз,үнді
а - дауысты,жуан , ашық,езулік
ж - дауыссыз,ұян
а - дауысты,жуан , ашық,езулік
й - дауыссыз,үнді
д - дауыссыз,ұян
а - дауысты,жуан , ашық,езулік
буйымдар - буй - б1теу буын
-ым туйык буын
дар б1теу буын
б - дауссыз.уян
у-дауысты жуан ериндик кысан
й - дауыссыз унди
ы - дауысты жуан кысан езулик
м - дауыссыз унди
д - дауыссыз уян
а - дауысты жуан ашык езулик
р - дауыссыз унди
куттыктады - кут - битеу буын
тык - битеу буын
та - ашык буын
ды - ашык буын
к- дауссыз катан
у - дауысты жуан ериндик кысае
т - дауыссыз катан
ы - дауысты жуан кысан езулик
к- дауыссыз катан
т- дауыссыз катан
а - дауысты жуан ашык езулик
д - дауыссыз уян
ы - дауысты жуан кысан езулик