Первые сведения о карлуках относятся к V веку. Первоначально они занимали территории между Алтаем и восточным побережьем озера Балхаш. Занимались кочевым скотоводством, охотой, постепенно переходили к оседлому земледелию[1]. Возвышение племени началось после распада Тюркского каганата[2].
Правителей карлуков называли «ябгу» или «джабгу»[3]. Изначально ставка джабгу находилась в городе Суяб (на реке Чу), но в 940 году была перенесена в город Койлык в долине реки Или. В настоящее время вблизи города находится современное село Койлык, расположенное на севере нынешней Алматинской области Казахстана[1].
В 742 году уйгуры, карлуки и басмылы, объединившись, уничтожили Восточно-тюркский каганат. Вождь басмылов был провозглашён верховным правителем и принял титул каган. Но в 744 году объединённые силы уйгуров и карлуков разбили басмылов и убили кагана[4].
В 752 году басмылы вместе с енисейскими киргизами и тюргешами стали союзниками карлукского ябгу (также из рода Ашина) в борьбе с Уйгурским каганатом за восстановление Восточно-Тюркского каганата. Война не имела успеха для союзников. Ябгу карлуков оставил надежды на каганат и прекратил «войну за тюркское наследство»[5][6].
В знаменитой битве за Мавераннахр между войсками полководца Зияд ибн Салиха (Халифат) и китайцами (династия Тан) на реке Талас (751 год) карлуки, перейдя на сторону арабов, решили исход сражения[7].
Эти земли позже вошли в состав Карлукского каганата (766—840)[3], который затем заменило Караханидское государство (840—1210). C 960 года среди карлуков начал распространяться ислам[1].
Подчинение карлуков державе Караханидов (предположительно, выходцев из их же среды) сопровождалось ростом среди них имущественного и общественного расслоения, исламизацией и дальнейшим оседанием, прежде всего в Кашгарии и Фергане, где, в результате их взаимодействия с местным населением, распространились их диалекты, которые легли в основу старейшего из тюрко-мусульманских письменных языков — «бограханского» или «хаканийского» и современных узбекского и уйгурского (новоуйгурского) языков (карлукская подгруппа тюркской группы)[8].
В 1211 году Чингис-хану добровольно подчинились правитель Алмалыка Бузар, карлуский хан Арслан-хан, служивший до этого кара-китаям и найманам, а также ферганские карлуки Кадар-мелика[9].
Карлукское наречие (чагатайский язык в монгольские времена, 1220—1390) легло в основу современных узбекского (в Мавераннахре) и уйгурского (в Восточном Туркестане) языков[10].
Во второй половине XIX — начале XX века часть карлуков, вошедших в состав узбекского народа, жили на территории современной Кашкадарьинской, Бухарской и Сурхандарьинской областей Узбекистана[11].
Ныне небольшие этнические группы карлуков встречаются в Таджикистане[12].
ПроисхождениеПравить
Согласно «Родословной туркмен», древние карлуки от части войска Огуз-хана, которое застряло в снегопаде, за что и получило прозвище карлык (гарлык) - люди в снегу. Карлуки входили в число илей, которые не были прямыми потомками Огуз-хана[13]. В «Джами ат-таварих» упоминаются в числе племён, входивших в составе туркмен[14].
Первоначально карлукский племенной союз состоял из трёх крупных племён, среди которых самым многочисленным было племя чигил[15]. Предками современных узбеков и уйгуров являются в частности и карлуки[16].
В китайских источниках перечисляются некоторые другие племена карлуков: моуло (булак), чисы (чигиль) и таши (ташлык)[17]. Арабский географ ал-Марвази (XII век) отмечает, что в состав карлукской конфедерации входили такие племена, как тусхи, чигили, азкиши, тюргеши, халаджи, чаруки, барсханы. Часть карлуков в VII веке образовала владение в Тохаристане.
Выдающийся тюркский филолог и лексикограф, автор первого энциклопедического словаря тюркского языка «Диван лугат ат-турк» Махмуд аль-Кашгари, живший в XI веке в Караханидском государстве, причислял древних карлуков к туркменам[18].
Л. Н. Гумилёв связывал происхождение карлуков с тюркютами. По его мнению, карлуки были потомками ветви тюркютов[19][20]. Собственно тюркюты, как полагает Гумилёв, сложились в результате слияния монголоязычных пришельцев с местным тюркоязычным населением Алтая[21].
Малявкин отмечает, что такие группы, "о которых совершенно точно известно, что они не тюрки-тугю, например, карлуки и эфталиты".[22]
И. П. Магидович упоминает поздних карлуков начала ХХ века в числе племён смешанного тюркского и монгольского происхождения[23]. Версию монгольского происхождения тюркютов в своих трудах поддерживали Н. Я. Бичурин[24][25] и А. С. Шабалов[26].
Әлемде 2500-ден астам тіл бар. Олардың нақты санын дәл айту мүмкін емес. Әр жыл сайын, әр ай сайын, тіпті, күн сайын бір тіл жойылып отырады. Қазіргі таңда көптеген тілдердің жойылып кету қауіпі бар. Адамдар өз ана тілінің жойылып кетпеуі үшін барын беруге даяр. Өкініштісі, биология заңдылығына ұқсас ірі тілдер ұсақ тілдерді өзіне кіріктіріп, жеке дара құндылықтары мен ерекшеліктерін жойып жіберуде.
Адамдар үшін өмірдегі ең бағалы құндылықтардың бірі — ана тілі. Ана сүтімен дарыған тілдің қасиетін сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Оны Расул Хамзатовтың «Ана тілі» өлеңінде көркем суреттейді.
Бар адамнан жатырмын тек бөлек мен
Бір дауысты естіп қалдым кенеттен.
Естідім мен осы арадан үнін де,
Екі кісі сөйлесті авар тілінде.
Мен жатырмын қара жерде көз жұмып
Мына екеуі күбірлейді сөз қылып
Ғасан деген бір кісінің қулығын
Али деген бір кісінің сұмдығын
Естідім де сөзін ана тілімнің
Бойым жылып лезде мен тірілдім
Балгер де емес дәрігер де емес емдейтін
Тек өзімнің тілім екен сөйлейтін
Өзге бір тіл емдер басқаларыңды
Мен онымен айта алмаймын әнімді
Егер тілім ертең болса құрымак
Мен дайынмын өтуге де бүгін ақ
Мен жаныммен сүйем осы тілімді
Кедей деп ақ айта берсін білімді
Ассамблеяда естілмесін үні де
Ана тілі ұлы менің өзіме.
Өлген адамды тірілтер тілдің ғана құдіреті бар. Расул Ғамзатовтың бұл өлеңі күллі авар халқының мұңын жоқтап, авар тілінің құдіреттілігін сезіндіріп тұр. Қазақ ұлтында да тіл туралы жырламаған ақын-жазушы кем де кем. «Ал екінші бақытым — тілім менің»,- деп жырлаған Мұқағали ақынның өлеңі әр қазақ баласының көкірегінде сайрап тұр.
Қазақ тілі сөйлейтін адамдарының саны жағынан әлемдік тілдер арасында 70-ші, тіл байлығынан үшінші орында. Сену қиын десек те деректер осылай. Ең бай тіл саналатын араб тілінде 12 миллион 300 мың сөз болса, бұл көрсеткіш ағылшын тілінде 750 мың, қазақ тілінде 600 мың, ал испан тілінде 300 мың, орыс тілінде 150 мың екен. Ал қытайлар болса 87019 иероглифті қолданады. Демек, қазақ тілі әлемдегі ең бай тілдердің төрінен орын алады (Дереккөз: baq.kz).
Қазіргі таңда елімізде қазақ тілі мен орыс тілі қатар қолданып келеді. Еліміздегі ірі қалаларда орыс тілінің басымдылығы бар екені жасырын емес. Оңтүстік өңірлер тілдің мәйегін бұзбай қазақылығын сақтап отыр. Ал солтүстік өңірлерде бұл көрсеткіш өте төмен. Біз бұл көрсеткішті көтеру үшін әр қайсымыз ана тілімізде сөйлеп, ана тілінде қарым-қатынас жасауымыз керек. БАҚ құралдары мен қоғамдық орындағы іс-шаралар қазақ тілінде өтер болса, тілімізге сұраныс артар еді. Қазір өзге ұлт өкілі түгіл, қазақтардың өзі ана тілін керексіз етіп отырғаны жасырын емес. Бұған Мұхтар Шаханов ағамыз «мәңгүрттік» деп сипаттама берген еді.
Тіл түзелмей, қоғам түзелмейді; мемлекеттің де, ұлттың да болашағы күңгірттене береді. Сондықтан да еліміздің қоғамдық-рухани өмірінде ұлттық тіл саясатын барынша батыл қолға алып, қарқынды жүргізетін уақыт жетті.
Ататүріктің «Қай кезде де ұлттық мұрат пен ұлттық мүддеге басымдық беруіміз керек. Халықаралық саясат, еларалық жағдай – мұның бәрі ұлттық мұрат пен ұлттық мүддеден төмен тұруы керек» дегеніндей, Қазақстан мемлекетінде де оның тілінен бастау алған рухани құндылықтарына бет бұрып, барынша халықтық мүддеге қызмет ететін ұлттық саясат жүргізу – бүгінгі күн қажет етіп отырған басты талабы.
22 қыркүйек «Тіл мерекесіне» байланысты сайтымыздағы қызықты материалдар:
Первые сведения о карлуках относятся к V веку. Первоначально они занимали территории между Алтаем и восточным побережьем озера Балхаш. Занимались кочевым скотоводством, охотой, постепенно переходили к оседлому земледелию[1]. Возвышение племени началось после распада Тюркского каганата[2].
Правителей карлуков называли «ябгу» или «джабгу»[3]. Изначально ставка джабгу находилась в городе Суяб (на реке Чу), но в 940 году была перенесена в город Койлык в долине реки Или. В настоящее время вблизи города находится современное село Койлык, расположенное на севере нынешней Алматинской области Казахстана[1].
В 742 году уйгуры, карлуки и басмылы, объединившись, уничтожили Восточно-тюркский каганат. Вождь басмылов был провозглашён верховным правителем и принял титул каган. Но в 744 году объединённые силы уйгуров и карлуков разбили басмылов и убили кагана[4].
В 752 году басмылы вместе с енисейскими киргизами и тюргешами стали союзниками карлукского ябгу (также из рода Ашина) в борьбе с Уйгурским каганатом за восстановление Восточно-Тюркского каганата. Война не имела успеха для союзников. Ябгу карлуков оставил надежды на каганат и прекратил «войну за тюркское наследство»[5][6].
В знаменитой битве за Мавераннахр между войсками полководца Зияд ибн Салиха (Халифат) и китайцами (династия Тан) на реке Талас (751 год) карлуки, перейдя на сторону арабов, решили исход сражения[7].
Эти земли позже вошли в состав Карлукского каганата (766—840)[3], который затем заменило Караханидское государство (840—1210). C 960 года среди карлуков начал распространяться ислам[1].
Подчинение карлуков державе Караханидов (предположительно, выходцев из их же среды) сопровождалось ростом среди них имущественного и общественного расслоения, исламизацией и дальнейшим оседанием, прежде всего в Кашгарии и Фергане, где, в результате их взаимодействия с местным населением, распространились их диалекты, которые легли в основу старейшего из тюрко-мусульманских письменных языков — «бограханского» или «хаканийского» и современных узбекского и уйгурского (новоуйгурского) языков (карлукская подгруппа тюркской группы)[8].
В 1211 году Чингис-хану добровольно подчинились правитель Алмалыка Бузар, карлуский хан Арслан-хан, служивший до этого кара-китаям и найманам, а также ферганские карлуки Кадар-мелика[9].
Карлукское наречие (чагатайский язык в монгольские времена, 1220—1390) легло в основу современных узбекского (в Мавераннахре) и уйгурского (в Восточном Туркестане) языков[10].
Во второй половине XIX — начале XX века часть карлуков, вошедших в состав узбекского народа, жили на территории современной Кашкадарьинской, Бухарской и Сурхандарьинской областей Узбекистана[11].
Ныне небольшие этнические группы карлуков встречаются в Таджикистане[12].
ПроисхождениеПравить
Согласно «Родословной туркмен», древние карлуки от части войска Огуз-хана, которое застряло в снегопаде, за что и получило прозвище карлык (гарлык) - люди в снегу. Карлуки входили в число илей, которые не были прямыми потомками Огуз-хана[13]. В «Джами ат-таварих» упоминаются в числе племён, входивших в составе туркмен[14].
Первоначально карлукский племенной союз состоял из трёх крупных племён, среди которых самым многочисленным было племя чигил[15]. Предками современных узбеков и уйгуров являются в частности и карлуки[16].
В китайских источниках перечисляются некоторые другие племена карлуков: моуло (булак), чисы (чигиль) и таши (ташлык)[17]. Арабский географ ал-Марвази (XII век) отмечает, что в состав карлукской конфедерации входили такие племена, как тусхи, чигили, азкиши, тюргеши, халаджи, чаруки, барсханы. Часть карлуков в VII веке образовала владение в Тохаристане.
Выдающийся тюркский филолог и лексикограф, автор первого энциклопедического словаря тюркского языка «Диван лугат ат-турк» Махмуд аль-Кашгари, живший в XI веке в Караханидском государстве, причислял древних карлуков к туркменам[18].
Л. Н. Гумилёв связывал происхождение карлуков с тюркютами. По его мнению, карлуки были потомками ветви тюркютов[19][20]. Собственно тюркюты, как полагает Гумилёв, сложились в результате слияния монголоязычных пришельцев с местным тюркоязычным населением Алтая[21].
Малявкин отмечает, что такие группы, "о которых совершенно точно известно, что они не тюрки-тугю, например, карлуки и эфталиты".[22]
И. П. Магидович упоминает поздних карлуков начала ХХ века в числе племён смешанного тюркского и монгольского происхождения[23]. Версию монгольского происхождения тюркютов в своих трудах поддерживали Н. Я. Бичурин[24][25] и А. С. Шабалов[26].
Ана тілің – арың бұл, Ұятың боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл, Өз тіліңді құрметте.
Әлемде 2500-ден астам тіл бар. Олардың нақты санын дәл айту мүмкін емес. Әр жыл сайын, әр ай сайын, тіпті, күн сайын бір тіл жойылып отырады. Қазіргі таңда көптеген тілдердің жойылып кету қауіпі бар. Адамдар өз ана тілінің жойылып кетпеуі үшін барын беруге даяр. Өкініштісі, биология заңдылығына ұқсас ірі тілдер ұсақ тілдерді өзіне кіріктіріп, жеке дара құндылықтары мен ерекшеліктерін жойып жіберуде.
Адамдар үшін өмірдегі ең бағалы құндылықтардың бірі — ана тілі. Ана сүтімен дарыған тілдің қасиетін сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Оны Расул Хамзатовтың «Ана тілі» өлеңінде көркем суреттейді.
Бар адамнан жатырмын тек бөлек мен
Бір дауысты естіп қалдым кенеттен.
Естідім мен осы арадан үнін де,
Екі кісі сөйлесті авар тілінде.
Мен жатырмын қара жерде көз жұмып
Мына екеуі күбірлейді сөз қылып
Ғасан деген бір кісінің қулығын
Али деген бір кісінің сұмдығын
Естідім де сөзін ана тілімнің
Бойым жылып лезде мен тірілдім
Балгер де емес дәрігер де емес емдейтін
Тек өзімнің тілім екен сөйлейтін
Өзге бір тіл емдер басқаларыңды
Мен онымен айта алмаймын әнімді
Егер тілім ертең болса құрымак
Мен дайынмын өтуге де бүгін ақ
Мен жаныммен сүйем осы тілімді
Кедей деп ақ айта берсін білімді
Ассамблеяда естілмесін үні де
Ана тілі ұлы менің өзіме.
Өлген адамды тірілтер тілдің ғана құдіреті бар. Расул Ғамзатовтың бұл өлеңі күллі авар халқының мұңын жоқтап, авар тілінің құдіреттілігін сезіндіріп тұр. Қазақ ұлтында да тіл туралы жырламаған ақын-жазушы кем де кем. «Ал екінші бақытым — тілім менің»,- деп жырлаған Мұқағали ақынның өлеңі әр қазақ баласының көкірегінде сайрап тұр.
Қазақ тілі сөйлейтін адамдарының саны жағынан әлемдік тілдер арасында 70-ші, тіл байлығынан үшінші орында. Сену қиын десек те деректер осылай. Ең бай тіл саналатын араб тілінде 12 миллион 300 мың сөз болса, бұл көрсеткіш ағылшын тілінде 750 мың, қазақ тілінде 600 мың, ал испан тілінде 300 мың, орыс тілінде 150 мың екен. Ал қытайлар болса 87019 иероглифті қолданады. Демек, қазақ тілі әлемдегі ең бай тілдердің төрінен орын алады (Дереккөз: baq.kz).
Қазіргі таңда елімізде қазақ тілі мен орыс тілі қатар қолданып келеді. Еліміздегі ірі қалаларда орыс тілінің басымдылығы бар екені жасырын емес. Оңтүстік өңірлер тілдің мәйегін бұзбай қазақылығын сақтап отыр. Ал солтүстік өңірлерде бұл көрсеткіш өте төмен. Біз бұл көрсеткішті көтеру үшін әр қайсымыз ана тілімізде сөйлеп, ана тілінде қарым-қатынас жасауымыз керек. БАҚ құралдары мен қоғамдық орындағы іс-шаралар қазақ тілінде өтер болса, тілімізге сұраныс артар еді. Қазір өзге ұлт өкілі түгіл, қазақтардың өзі ана тілін керексіз етіп отырғаны жасырын емес. Бұған Мұхтар Шаханов ағамыз «мәңгүрттік» деп сипаттама берген еді.
Тіл түзелмей, қоғам түзелмейді; мемлекеттің де, ұлттың да болашағы күңгірттене береді. Сондықтан да еліміздің қоғамдық-рухани өмірінде ұлттық тіл саясатын барынша батыл қолға алып, қарқынды жүргізетін уақыт жетті.
Ататүріктің «Қай кезде де ұлттық мұрат пен ұлттық мүддеге басымдық беруіміз керек. Халықаралық саясат, еларалық жағдай – мұның бәрі ұлттық мұрат пен ұлттық мүддеден төмен тұруы керек» дегеніндей, Қазақстан мемлекетінде де оның тілінен бастау алған рухани құндылықтарына бет бұрып, барынша халықтық мүддеге қызмет ететін ұлттық саясат жүргізу – бүгінгі күн қажет етіп отырған басты талабы.
22 қыркүйек «Тіл мерекесіне» байланысты сайтымыздағы қызықты материалдар:
1. Тіл туралы өлеңдер топтамасы
2. Ана тілім – ардағым! (Тәрбие сағаты)
3. Тіл мерекесіне арналған іс-шара сценарийі
4. Қазақ тілі — әлемдегі ең бай үшінші тіл
5. Тілдің құдіреттілігін суреттейтін өлең
6. Тіл туралы шығарма. Ана тілің — арың бұл!
7. Тіл туралы деректер
8. Қайраткерлердің қазақ тілі туралы айтқандары