No 6. Көп нүктенің орнына тиісті шығыс септігінің жалғауын жазыныздар. Мен Әлияның сөмкесі... қалам алдым. Озен... көп балық ауладым. Әжем маған сүт... ірімшік жасап берді. Ол көршім... үш орындық алды. Біз теледидар... жаксы кино көрдік. Анам кызылша... салат жасайды. Айша қатты дауыс... оянды. Біз алтын адамды кай мұражай... көрдік? Бақша... алма, алмұрт, жүзім тердік. Автобус Өскемен... Астанаға дейін бір күн жүреді.
А. бару, сөйлеу, айтуы, көрулері, келуім I. барудың, сөйлеудің, айтуының, керулерінің, келуімнің Б. баруға, сөйлеуге, айтуына, көрулеріне, келуіме Т. баруды, сөйлеуді, айтуын, көрулерін, келуімді Ж.баруда, сөйлеуде, айтуында, көрулерінде, келуімде Ш.барудан, сөйлеуден, айтуынан, көрулерінен, келуімнен К. барумен, сөйлеумен, айтуымен, көрулерімен, келуіммен (тұйық етістіктің септелуі)
Біріккен сөздер — екі түбірдің бірігуі арқылы жасалатын күрделі сөздер, Оларды бірнеше топқа бөлуге болады: а) екі компоненті бірігіп, ортақ мағына пайда болады. Мысалы, ақбоз, алтыбақан, басқұр, еңбеккүн; ә) әр компонент ортақ екпінмен айтылып, екі сөз бірігеді, соның нәтижесінде сөз құрамы түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, алөкпе (ала+өкпе), алауыз (ала+ +ауыз), жамбас (жан+бас), күздігүні (күзді+күні), қайнаға (қайын+аға), т.б. Кейбір Біріккен сөздердің құрылымы тарихи даму барысында танымастай өзгеріп, кіріккен сөздерге айналған. Мысалы, әкел (алып+кел), бүгін (бұл+күн), ағайын (аға+ +іні),білезік (білек+жүзік).
Тұйық, етістік — етістіктің ерекше түрі. Мағынасы жағынан ол қимылдың, іс-әрекеттің атын білдіреді де, шақпен де, жақпен де байланысты болмайды. Сөйтіп, тұйық етістік қимылдың, іс-әрекеттің атауы ретінде қолданылады да, етістік тұлғаларына тән шақтык, мағынаны да, жақтық мағынаны да білдірмейді.Тұйық етістік етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына -у жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: сұра-у, жүр-у, бар-у, шегеле-у, айт-қыз-у, сөйле-с-у, кел-ме-у, бөге-ме-у.
Айтушының түрлі көңіл күйін білдіру мақсатымен айтылған сөйлемді лепті сөйлем дейміз. Лепті сөйлемнің мағыналары қуаныш, сүйсіну, көксеу, аяу, өкіну, шаттану, қорқу, зерігу, жирену, мысқылдау, таңдау, ризалық білдіру тағы сол сияқты мақсатта айтылады да, ай-тылу әуені, интонациясы өте асқақ көтеріңкі болады. Жазуда лепті сөйлемнің соңына леп белгісі қойылады. Мысалы: О да бір қызық дәуір екен-ау! Шіркін, қайта айналып келер ме еді! Япырмай, мына жерге ауыл орнап, дүкен құрылғаны жақсы болды-ау! Лепті сөйлемнің мақсатына сай айтылған кез келген хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер лепті сөйлемге айналып кете алады.
Ұстаз болу – сезімнің ақындығы, Ұстаз болу – мінездің күн шуағы, Азбайтұғын адамның алтындығы
* * * * * Учитель – отвага сердца Учитель – лиризм души Учитель – теплый луч Учитель – золотой клад людей.
Нұр кұйды ма сәби-гүл – әлди елі, Жүрегіңде қасиет бар киелі... Шәкірттерге ұстаздар дәріс берсе, Сіз ұстазға үйреттің тәрбиені.
Ұзақ жылдар мектептің басшысы боп, Тәрбиені үйреттің басқышы көп... Өнегелі еліне еңбек еттің, Сәлем берер соңдықтан дос кісі көп.
Азаматқа жүретін балап елім, Соңдай жұртқа қадірлі адам едің! Ұл-қыздарын қондырған ұясына, Мен де Сізді бір тауға санап едім.
* * * * * В вашем сердце есть доброта. Если учителя обучают деток, вы в свою очередь воспитываете учителей. Уже столько лет вы являетесь руководителем школы. Вы сделали немало хороших дел, поэтому у вас много доброжелателей и друзей. Вы всеми уважаемый человек. И в семье вы женили своих детей, я считаю вас великим человеком!
Алтын ұя мектептің тұлпарлары, дүлдүлі – Жұлдыздары жүректің жетілдіндер бұл күні! Бірің – хакім, ал бірің болыңыздар ғұлама, Мың дауыспен сайраған о, өмірдің бұлбұлы!
Ата-дәстүр бойынша сатпайды ұлан сүйегін, Күй төгесің шанақтан – жақсы болды тиегің! Құтты болсын тойларың шәкірттерім, көгершін, Барлығынды кеудеме басып, қысып сүйемін.
Сендерсіндер тірліктің желкілдеген құрағы, Ұстаздарың арманын өздеріңе ұлады! Тойға ұлассын тойларың – ту қадандар биікке, Жақсы туған жігітке жат жұрт келіп тұрады.
Оралындар отыздың ортасына толғанда, Шүкіршілік етеміз жетсеңдер шың-арманға. Ел-жұртың бар тілектес, жьнылма өмір-егесте, Ал соңдарың айналсын қарақұрым орманға!
* * * * * Сегодня вы повзрослели, юные скакуны и звезды золотого гнезда! Кто-то из вас станет акимом, а кто-то ученым! Вы можете достигнуть много и у вас крепкий фундамент! Я поздравляю вас с вашим праздником, голуби мои! Каждого из вас я хочу обнять и прижать к своей груди. На каждого из вас мы возлагаем большие надежды. Пусть в вашей жизни всегда будут праздники, желаем достигнуть высоких вершин. А когда вам исполнится чуть больше тридцати, возвращайтесь к нам, мы все порадуемся за ваши успехи. Мы все желаем вам успехов в вашей новой жизни!
Біріккен сөздер — екі түбірдің бірігуі арқылы жасалатын күрделі сөздер,
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады: а) екі компоненті бірігіп, ортақ мағына пайда болады. Мысалы, ақбоз, алтыбақан, басқұр, еңбеккүн; ә) әр компонент ортақ екпінмен айтылып, екі сөз бірігеді, соның нәтижесінде сөз құрамы түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, алөкпе (ала+өкпе), алауыз (ала+ +ауыз), жамбас (жан+бас), күздігүні (күзді+күні), қайнаға (қайын+аға), т.б. Кейбір Біріккен сөздердің құрылымы тарихи даму барысында танымастай өзгеріп, кіріккен сөздерге айналған. Мысалы, әкел (алып+кел), бүгін (бұл+күн), ағайын (аға+ +іні),білезік (білек+жүзік).
Тұйық, етістік — етістіктің ерекше түрі. Мағынасы жағынан ол қимылдың, іс-әрекеттің атын білдіреді де, шақпен де, жақпен де байланысты болмайды. Сөйтіп, тұйық етістік қимылдың, іс-әрекеттің атауы ретінде қолданылады да, етістік тұлғаларына тән шақтык, мағынаны да, жақтық мағынаны да білдірмейді.Тұйық етістік етістіктің негізгі және туынды түбіріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына -у жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: сұра-у, жүр-у, бар-у, шегеле-у, айт-қыз-у, сөйле-с-у, кел-ме-у, бөге-ме-у.
Айтушының түрлі көңіл күйін білдіру мақсатымен айтылған сөйлемді лепті сөйлем дейміз.
Лепті сөйлемнің мағыналары қуаныш, сүйсіну, көксеу, аяу, өкіну, шаттану, қорқу, зерігу, жирену, мысқылдау, таңдау, ризалық білдіру тағы сол сияқты мақсатта айтылады да, ай-тылу әуені, интонациясы өте асқақ көтеріңкі болады. Жазуда лепті сөйлемнің соңына леп белгісі қойылады. Мысалы: О да бір қызық дәуір екен-ау! Шіркін, қайта айналып келер ме еді! Япырмай, мына жерге ауыл орнап, дүкен құрылғаны жақсы болды-ау!
Лепті сөйлемнің мақсатына сай айтылған кез келген хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер лепті сөйлемге айналып кете алады.
Ұстаз болу – мінездің күн шуағы,
Азбайтұғын адамның алтындығы
* * * * *
Учитель – отвага сердца
Учитель – лиризм души
Учитель – теплый луч
Учитель – золотой клад людей.
Нұр кұйды ма сәби-гүл – әлди елі,
Жүрегіңде қасиет бар киелі...
Шәкірттерге ұстаздар дәріс берсе,
Сіз ұстазға үйреттің тәрбиені.
Ұзақ жылдар мектептің басшысы боп,
Тәрбиені үйреттің басқышы көп...
Өнегелі еліне еңбек еттің,
Сәлем берер соңдықтан дос кісі көп.
Азаматқа жүретін балап елім,
Соңдай жұртқа қадірлі адам едің!
Ұл-қыздарын қондырған ұясына,
Мен де Сізді бір тауға санап едім.
* * * * *
В вашем сердце есть доброта. Если учителя обучают деток, вы в свою очередь воспитываете учителей. Уже столько лет вы являетесь руководителем школы. Вы сделали немало хороших дел, поэтому у вас много доброжелателей и друзей. Вы всеми уважаемый человек. И в семье вы женили своих детей, я считаю вас великим человеком!
Алтын ұя мектептің тұлпарлары, дүлдүлі –
Жұлдыздары жүректің жетілдіндер бұл күні!
Бірің – хакім, ал бірің болыңыздар ғұлама,
Мың дауыспен сайраған о, өмірдің бұлбұлы!
Ата-дәстүр бойынша сатпайды ұлан сүйегін,
Күй төгесің шанақтан – жақсы болды тиегің!
Құтты болсын тойларың шәкірттерім, көгершін,
Барлығынды кеудеме басып, қысып сүйемін.
Сендерсіндер тірліктің желкілдеген құрағы,
Ұстаздарың арманын өздеріңе ұлады!
Тойға ұлассын тойларың – ту қадандар биікке,
Жақсы туған жігітке жат жұрт келіп тұрады.
Оралындар отыздың ортасына толғанда,
Шүкіршілік етеміз жетсеңдер шың-арманға.
Ел-жұртың бар тілектес, жьнылма өмір-егесте,
Ал соңдарың айналсын қарақұрым орманға!
* * * * *
Сегодня вы повзрослели, юные скакуны и звезды золотого гнезда! Кто-то из вас станет акимом, а кто-то ученым! Вы можете достигнуть много и у вас крепкий фундамент! Я поздравляю вас с вашим праздником, голуби мои! Каждого из вас я хочу обнять и прижать к своей груди. На каждого из вас мы возлагаем большие надежды. Пусть в вашей жизни всегда будут праздники, желаем достигнуть высоких вершин. А когда вам исполнится чуть больше тридцати, возвращайтесь к нам, мы все порадуемся за ваши успехи. Мы все желаем вам успехов в вашей новой жизни!