О, далам, менің байтағым, Далам деп өлең айтамын. Ұлың боп ойлап барам да, Құлын боп ойнап қайтамын. О, далам, менің байтағым, Далам деп өлең айтамын. Солған Ай болып барам да, Толған Ай болып қайтамын. перевод
Выдающийся казахский поэт-импровизатор Иса Байзаков родился 3 октября в селе Ульгули Иртышского района. С детства Ису в семье окружала атмосфера творчества, которая была создана благодаря подлинному интересу и любви к искусству его отца Байзака и матери Газизы. Талантливыми певцами, домбристами были его родственники Злиха и Рахмет. Мать Исы умерла рано, когда ему было 9 лет, затем мальчик воспитывался у бабушки Жанбалы, замечательной певицы и рассказчицы. Рахмет научил его играть на домбре, привил любовь к народной песне.
Иса очень рано овладел мастерством игры на домбре. Играл виртуозно, домбра как птица порхала в его руках. Мелодичный звук ее проникал в сердце, вызывая то грусть, то радость. Сам Иса не помнит, когда он начал слагать стихи. Песни словно жили в нем всегда. Он бесстрашно заглядывал в глубь своей души, где черпал яркие, неповторимые образы героев, потрясающие выразительностью и неожиданностью.
В 14 лет он стал известен в ближних и дальних аулах, слава о нем шла по всему Прииртышью, его песни пели акыны, их любила молодежь. Иса стал признанным акыном, в совершенстве овладел словом и музыкальным инструментом.
Юность акына совпала с первой империалистической войной, в которую была втянута и царская Россия. Война требовала не только солдат для боевых действий, но и рабочих рук на тыловых работах. Иса, его отец и брат Муса были призваны на тыловые работы, с которых они вернулись домой только после крушения самодержавия.
Для Исы начинается новый этап в его духовном развитии. Овладев арабской и русской письменностью, он упорно занимается самообразованием, принимает активное участие в общественной жизни волости, входя в различные комиссии культпросвета.
В 1920 году им была написана и осенью 1921 года поставлена в здании мечети аула Кызылжар пьеса «Волостной», имевшая большой успех.
Иса в те годы принимает участие почти во всех крупных мероприятиях, проводимых в Иртышском районе - собирает деньги и скот для голодающих Поволжья, участвует в ликвидации неграмотности, в проведении выборов в аулсоветы, в других мероприятиях.
В двадцатых годах Иса Байзаков проживает в Семипалатинске, других городах и в столице Казахстана. Он является одним из первых организаторов казахского национального театра. Выступает как актер, певец, импровизатор, музыкант. Он исполнял роли главных героев в ранних пьесах М.Ауэзова «Еңлiк-Кебек» и «Бәйбіше-тоқал», поставленных на сцене первого Казахского национального театра и множество др.
Иса Байзаков - автор ряда эпических произведений, сложенных на основе казахского фольклора: «Красавица Куралай» (1925), «Сказка пастуха» (1926), «В предгорьях Алтая» (1939), «Қырмызы Жанай» (1940), «Кавказ» (1941), «Ақ бөпе» (1945). В них воспеты идеалы гуманизма, добра и справедливости.
Поэтическими образами его произведений стали Иртыш, озера Борлыколь, Косколь, Кызылгак, громадный степной массив Бескепе и другие знакомые иртышанам места и географические точки на территории района.
Обладая огромной эрудицией в области народного песенного и инструментального творчества, Иса Байзаков был не только участником создания первых музыкальных спектаклей, но и исполнителем, пропагандистом народного творчества.
От Исы Байзакова известный этнограф А.В. Затаевич, записал интересные народные песни, как "Көкем" и "Бике", "Маныш ханша", "Жар-Жар", "Танысу".
Исследователь казахского творчества Б.Г. Ерзакович записал от Исы песни: "Гәкку", "Алтай", "Кен сарай", "Бір бидай", "Қалқа", "Кербез сұлу", в которые Иса вложил и собственный поэтический такт.
Искры блестящего мелодического таланта Исы Байзакова золотыми блестками рассыпаны во многих произведениях казахской советской музыки. Его песни, поэтические и музыкальные импровизации и поныне бытуют в народе как безымянное творчество, многие его мелодии творчески использованы казахскими композиторами в операх, симфониях, поэмах, в трио, квартетах, песнях.
В годы войны Байзаков выступал как певец-агитатор, исполняя свои песни, проникнутые патриотическим пафосом. В этот же период он также плодотворно работал как композитор. Широкую популярность приобрели его речитативные песни «Желдiрме».
Творчество И.Байзакова исследовано в трудах казахских литературоведов Е.Исмаилова, М.Хасенова, Р.Бердибаева.
Став при жизни человеком - легендой, чего редко кто удостаивался, Иса прожил свою жизнь ярко и бурно, не мысля ее вне искусства, литературы, музыки, непосредственной связи с народом.
Умер Иса Байзаков в 1946 году, в самом расцвете своего могучего самобытного и неповторимого таланта.
В Павлодаре и поселке Иртышск его именем были названы улицы, на родине в селе Ульгули действует музей, установлен бюст. Его имя носит Павлодарская областная филармония.
Көз аларту. Ұрыс басы, сес, күш көрсету, біреуге ренжу түрі. Жек көрген адамдар да көз алартады.
Көз қысу. Ыммен сөйлесу. «Үндемей отыр, бәрін білем» дегеннің ишарасы. Тәрбие дәстүрінде бұл әдептілік емес.
Көзін жұмып, бас шайқау. «Үндеме, дымың ішіңде болсын» деген ишара.
Кеудесін соғу. Мақтану не жеңістің үлкен белгісі. Бұл әдетті жауын жеңген батырлар, қарсыласын жыққан палуандар көп қолданған. Жеңімпаздың кеудесін соққанының ерсілігі жоқ. Жайшылықта, орынсыз жерде кеуде соғу — әдепсіздік, тәрбиесіздік.
Қабақ түю. Біреуді ұнатпаудың, бір істі жаратпаудың не көңіл күйі болмай, ренжіп отырудың кейпі.
Қамшы тастау. Бұл — ұлттық салт-дәстүр, әдет заңы бойынша шешендер мен билердің, талапкерлердің дау-жанжал кезінде сөз сұрау ғұрпы.
Қол сілтеу. Ренжу, өкпелеу. «Не болсаң о бол» дегендей, көңлі қалған, жәбірленген кісінің ісәрекеті. Біреуге қол сілтесең, ол мұны өзін жәбірлеу, соғу деп түсінеді. Қол сілтеу соңы жақсылыққа апармайды.
Қол соғу. Қошемет көрсету, мадақтау, қолпаштаудың жарқын да әсерлі көрінісі. Қол соғу, шапалақтау — ақындарға, әнші-өнерпаздарға, спортшы жеңімпаздарға жасалатын көпшіліктің құрметі әрі алғыс сезімі, аса зор ризалық белгісінің жиі қайталанатын, қолданатын дәстүрлі әдеті. Мұндай сәтте құрмет иелері жиналғандарға алғыс айтып, бас июге тиісті.
Қол көтеру. Халқымыздың таным-түсінігінде бұл әдеттің бірнеше мән-мағынасы бар. «Сөзім бар, айтарым бар» дегенді білдіреді. Сондай-ақ «қол көтерді» деген де сөз бар. Ол «ұрды, соқты» дегенді білдіреді. Мұның «қол көтеруге» ешқандай қатысы жоқ.
Қол құсыру. Айыпты болудың не сонысына кешірім сұраудың «қата менен» еген ишарасы. Дәстүр бойынша кешірім сұраушы қолын қусырып (екі қолын жеңіне тығып), өз кемшілігін мойындап, ғафу өтінеді. «Алдыңа келсе — атаңның құнын кеш» деген аталы сөзге жығылған қазақтың мұндайда кешірім жасап, қолын алып, төріне шақыратын тектілігі де болған.
Құйрығын жерге түю. Табалау. Араздасқан өз бәсекелестерінің, өзіне қиянат жасаған дұшпандарының бақытсыздыққа, қолайсыз жағдайға ұшырағанын көргенде, естігенде жәбірленуші адам: «Саған сол керек!» «Құдайым тапқан екен!» — деп, құйрығын жерге түйіп, есесі қайтқандай табалап, қуанады.
Маңдайын ұру. Қатты өкінуден, яғни қатты қаталасудан, тағдырға мойынсынудан туған дағды. Адамның өзіне-өзі белгілеген және қолданатын қатаң жазасы. Мұның тәртібі — өкінішті адам өз маңдайын жұдырығымен соғады. Бұл жазаны көбінесе ер адамдар өзіне қолданады.
Мұрын тыржиту. Менсінбеу, Теңсінбеу. «Неге келдіңнің» тілсіз берілетін нұсқасы. Бұған маңдай, бет тыржиту да жатады.
Сан соғу. Қапы кету, «қап, әттеген-айдың» зор белгісі. Бұл жай өкіну емес, өксу.
Өбу. Жақсы көрген сәбиді немесе адамды маңдайынан, бетінен ернін тигізіп өбеді. Бұл — сүюге жақын көрініс.
Теріс қарау. Ұнатпай, жек көрудің, көргісі келмейтін, қабылдамаған адамның іс-қимылы.
Төбесіне қолын қойып шығу. Ел жұртынан безінген адам ортадан төбесіне екі қолын қойып шығады. Бұл — сирек көрініс — «енді сендерді желкемнің шұқыры көрсін, көрмеймін, келмеймін!» деген ауыр кесім. Ауыр бол са да, ел ішінен көңілі қалып, безіп кеткендер болған. Мысалы, Шәкәрімнің «Қалқаман — Мамыр» дастанындағы Қалқаман өзін оққа байлаған елжұртынан осылай безіп, нағашыларына кеткен. «Төбеңе қолыңда қойма» деген тыйым осындай әдеттен сақтандырады.
Тістену, тіс қайрау. Ашу ызадан, өштесуден туған іс қимыл. Ашулы адам туралы «тістеніп отыр екен. Тісін қайрап отыр екен» дейді. Шашын жұлу. Долы әйелдердің ашуланған кезінде өз шашын өзі жұлып бүлінетін әдеті болады. Қайғықасыретке тап болған әйелде шашын жұлып, зар шегеді.
Ыржию (күлу). Риза адамның көңіл күйін білдіретін әдет. Бұл сабырлылық белгісі деп те қабылданады.
Ішегін тарту. Шошынғанды, қатты таңданғанда болады. Жалпы ішек тарту жақсы әдет емес.
Халық салтында әдет-ғұрыптың түрлері көп. Оның тәрбиелік, өнеге, тәлімі де зор. Халық мінез-құлқын жақсы білетін адамдар әркімнің жүрістұрысынан, іс-әрекетінен, қас-қабағынан-ақ оның көңіл күйін айтпай-ақ сезіп-біліп отырады. «Қабағың ашық қой» деп оның көңілділігін, «иығың түсіп кетіпті ғой» деп жабыр қаулы жайын сезе қояды. Жігіттердің мезгілсіз жүруінен, әйелдердің керілуінен, қыздардың орынсыз күлкісінен әркім өзінше байлам жасайды, адамды сол арқылы танып, бағалайды. Әзіл-қалждыңда кейбір туысқандық қатынасты білдіретін де әдетғұрыптар бар. Мысалы, екі жігіт бір-біріне күлімдеп, бастарын қасыса, бажа болғаны. Егер жастар бір еркектің құлағынан тартып ойнап жатса, ол жездесі болғаны. Ел ішінде осындай ыммен білдіретін ұғымдар өте көп. Жақсы дегенді бас бармағын көрсетіп, жаман дегенді қолын сермеп, мұрнын тыржита салатын әдет бар...
Выдающийся казахский поэт-импровизатор Иса Байзаков родился 3 октября в селе Ульгули Иртышского района. С детства Ису в семье окружала атмосфера творчества, которая была создана благодаря подлинному интересу и любви к искусству его отца Байзака и матери Газизы. Талантливыми певцами, домбристами были его родственники Злиха и Рахмет. Мать Исы умерла рано, когда ему было 9 лет, затем мальчик воспитывался у бабушки Жанбалы, замечательной певицы и рассказчицы. Рахмет научил его играть на домбре, привил любовь к народной песне.
Иса очень рано овладел мастерством игры на домбре. Играл виртуозно, домбра как птица порхала в его руках. Мелодичный звук ее проникал в сердце, вызывая то грусть, то радость. Сам Иса не помнит, когда он начал слагать стихи. Песни словно жили в нем всегда. Он бесстрашно заглядывал в глубь своей души, где черпал яркие, неповторимые образы героев, потрясающие выразительностью и неожиданностью.
В 14 лет он стал известен в ближних и дальних аулах, слава о нем шла по всему Прииртышью, его песни пели акыны, их любила молодежь. Иса стал признанным акыном, в совершенстве овладел словом и музыкальным инструментом.
Юность акына совпала с первой империалистической войной, в которую была втянута и царская Россия. Война требовала не только солдат для боевых действий, но и рабочих рук на тыловых работах. Иса, его отец и брат Муса были призваны на тыловые работы, с которых они вернулись домой только после крушения самодержавия.
Для Исы начинается новый этап в его духовном развитии. Овладев арабской и русской письменностью, он упорно занимается самообразованием, принимает активное участие в общественной жизни волости, входя в различные комиссии культпросвета.
В 1920 году им была написана и осенью 1921 года поставлена в здании мечети аула Кызылжар пьеса «Волостной», имевшая большой успех.
Иса в те годы принимает участие почти во всех крупных мероприятиях, проводимых в Иртышском районе - собирает деньги и скот для голодающих Поволжья, участвует в ликвидации неграмотности, в проведении выборов в аулсоветы, в других мероприятиях.
В двадцатых годах Иса Байзаков проживает в Семипалатинске, других городах и в столице Казахстана. Он является одним из первых организаторов казахского национального театра. Выступает как актер, певец, импровизатор, музыкант. Он исполнял роли главных героев в ранних пьесах М.Ауэзова «Еңлiк-Кебек» и «Бәйбіше-тоқал», поставленных на сцене первого Казахского национального театра и множество др.
Иса Байзаков - автор ряда эпических произведений, сложенных на основе казахского фольклора: «Красавица Куралай» (1925), «Сказка пастуха» (1926), «В предгорьях Алтая» (1939), «Қырмызы Жанай» (1940), «Кавказ» (1941), «Ақ бөпе» (1945). В них воспеты идеалы гуманизма, добра и справедливости.
Поэтическими образами его произведений стали Иртыш, озера Борлыколь, Косколь, Кызылгак, громадный степной массив Бескепе и другие знакомые иртышанам места и географические точки на территории района.
Обладая огромной эрудицией в области народного песенного и инструментального творчества, Иса Байзаков был не только участником создания первых музыкальных спектаклей, но и исполнителем, пропагандистом народного творчества.
От Исы Байзакова известный этнограф А.В. Затаевич, записал интересные народные песни, как "Көкем" и "Бике", "Маныш ханша", "Жар-Жар", "Танысу".
Исследователь казахского творчества Б.Г. Ерзакович записал от Исы песни: "Гәкку", "Алтай", "Кен сарай", "Бір бидай", "Қалқа", "Кербез сұлу", в которые Иса вложил и собственный поэтический такт.
Искры блестящего мелодического таланта Исы Байзакова золотыми блестками рассыпаны во многих произведениях казахской советской музыки. Его песни, поэтические и музыкальные импровизации и поныне бытуют в народе как безымянное творчество, многие его мелодии творчески использованы казахскими композиторами в операх, симфониях, поэмах, в трио, квартетах, песнях.
В годы войны Байзаков выступал как певец-агитатор, исполняя свои песни, проникнутые патриотическим пафосом. В этот же период он также плодотворно работал как композитор. Широкую популярность приобрели его речитативные песни «Желдiрме».
Творчество И.Байзакова исследовано в трудах казахских литературоведов Е.Исмаилова, М.Хасенова, Р.Бердибаева.
Став при жизни человеком - легендой, чего редко кто удостаивался, Иса прожил свою жизнь ярко и бурно, не мысля ее вне искусства, литературы, музыки, непосредственной связи с народом.
Умер Иса Байзаков в 1946 году, в самом расцвете своего могучего самобытного и неповторимого таланта.
В Павлодаре и поселке Иртышск его именем были названы улицы, на родине в селе Ульгули действует музей, установлен бюст. Его имя носит Павлодарская областная филармония.
Менде де дәл солай және басқалары да бар
Дағды мен ишара
Көз аларту. Ұрыс басы, сес, күш көрсету, біреуге ренжу түрі. Жек көрген адамдар да көз алартады.
Көз қысу. Ыммен сөйлесу. «Үндемей отыр, бәрін білем» дегеннің ишарасы. Тәрбие дәстүрінде бұл әдептілік емес.
Көзін жұмып, бас шайқау. «Үндеме, дымың ішіңде болсын» деген ишара.
Кеудесін соғу. Мақтану не жеңістің үлкен белгісі. Бұл әдетті жауын жеңген батырлар, қарсыласын жыққан палуандар көп қолданған. Жеңімпаздың кеудесін соққанының ерсілігі жоқ. Жайшылықта, орынсыз жерде кеуде соғу — әдепсіздік, тәрбиесіздік.
Қабақ түю. Біреуді ұнатпаудың, бір істі жаратпаудың не көңіл күйі болмай, ренжіп отырудың кейпі.
Қамшы тастау. Бұл — ұлттық салт-дәстүр, әдет заңы бойынша шешендер мен билердің, талапкерлердің дау-жанжал кезінде сөз сұрау ғұрпы.
Қол сілтеу. Ренжу, өкпелеу. «Не болсаң о бол» дегендей, көңлі қалған, жәбірленген кісінің ісәрекеті. Біреуге қол сілтесең, ол мұны өзін жәбірлеу, соғу деп түсінеді. Қол сілтеу соңы жақсылыққа апармайды.
Қол соғу. Қошемет көрсету, мадақтау, қолпаштаудың жарқын да әсерлі көрінісі. Қол соғу, шапалақтау — ақындарға, әнші-өнерпаздарға, спортшы жеңімпаздарға жасалатын көпшіліктің құрметі әрі алғыс сезімі, аса зор ризалық белгісінің жиі қайталанатын, қолданатын дәстүрлі әдеті. Мұндай сәтте құрмет иелері жиналғандарға алғыс айтып, бас июге тиісті.
Қол көтеру. Халқымыздың таным-түсінігінде бұл әдеттің бірнеше мән-мағынасы бар. «Сөзім бар, айтарым бар» дегенді білдіреді. Сондай-ақ «қол көтерді» деген де сөз бар. Ол «ұрды, соқты» дегенді білдіреді. Мұның «қол көтеруге» ешқандай қатысы жоқ.
Қол құсыру. Айыпты болудың не сонысына кешірім сұраудың «қата менен» еген ишарасы. Дәстүр бойынша кешірім сұраушы қолын қусырып (екі қолын жеңіне тығып), өз кемшілігін мойындап, ғафу өтінеді. «Алдыңа келсе — атаңның құнын кеш» деген аталы сөзге жығылған қазақтың мұндайда кешірім жасап, қолын алып, төріне шақыратын тектілігі де болған.
Құйрығын жерге түю. Табалау. Араздасқан өз бәсекелестерінің, өзіне қиянат жасаған дұшпандарының бақытсыздыққа, қолайсыз жағдайға ұшырағанын көргенде, естігенде жәбірленуші адам: «Саған сол керек!» «Құдайым тапқан екен!» — деп, құйрығын жерге түйіп, есесі қайтқандай табалап, қуанады.
Маңдайын ұру. Қатты өкінуден, яғни қатты қаталасудан, тағдырға мойынсынудан туған дағды. Адамның өзіне-өзі белгілеген және қолданатын қатаң жазасы. Мұның тәртібі — өкінішті адам өз маңдайын жұдырығымен соғады. Бұл жазаны көбінесе ер адамдар өзіне қолданады.
Мұрын тыржиту. Менсінбеу, Теңсінбеу. «Неге келдіңнің» тілсіз берілетін нұсқасы. Бұған маңдай, бет тыржиту да жатады.
Сан соғу. Қапы кету, «қап, әттеген-айдың» зор белгісі. Бұл жай өкіну емес, өксу.
Өбу. Жақсы көрген сәбиді немесе адамды маңдайынан, бетінен ернін тигізіп өбеді. Бұл — сүюге жақын көрініс.
Теріс қарау. Ұнатпай, жек көрудің, көргісі келмейтін, қабылдамаған адамның іс-қимылы.
Төбесіне қолын қойып шығу. Ел жұртынан безінген адам ортадан төбесіне екі қолын қойып шығады. Бұл — сирек көрініс — «енді сендерді желкемнің шұқыры көрсін, көрмеймін, келмеймін!» деген ауыр кесім. Ауыр бол са да, ел ішінен көңілі қалып, безіп кеткендер болған. Мысалы, Шәкәрімнің «Қалқаман — Мамыр» дастанындағы Қалқаман өзін оққа байлаған елжұртынан осылай безіп, нағашыларына кеткен. «Төбеңе қолыңда қойма» деген тыйым осындай әдеттен сақтандырады.
Тістену, тіс қайрау. Ашу ызадан, өштесуден туған іс қимыл. Ашулы адам туралы «тістеніп отыр екен. Тісін қайрап отыр екен» дейді. Шашын жұлу. Долы әйелдердің ашуланған кезінде өз шашын өзі жұлып бүлінетін әдеті болады. Қайғықасыретке тап болған әйелде шашын жұлып, зар шегеді.
Ыржию (күлу). Риза адамның көңіл күйін білдіретін әдет. Бұл сабырлылық белгісі деп те қабылданады.
Ішегін тарту. Шошынғанды, қатты таңданғанда болады. Жалпы ішек тарту жақсы әдет емес.
Халық салтында әдет-ғұрыптың түрлері көп. Оның тәрбиелік, өнеге, тәлімі де зор. Халық мінез-құлқын жақсы білетін адамдар әркімнің жүрістұрысынан, іс-әрекетінен, қас-қабағынан-ақ оның көңіл күйін айтпай-ақ сезіп-біліп отырады. «Қабағың ашық қой» деп оның көңілділігін, «иығың түсіп кетіпті ғой» деп жабыр қаулы жайын сезе қояды. Жігіттердің мезгілсіз жүруінен, әйелдердің керілуінен, қыздардың орынсыз күлкісінен әркім өзінше байлам жасайды, адамды сол арқылы танып, бағалайды. Әзіл-қалждыңда кейбір туысқандық қатынасты білдіретін де әдетғұрыптар бар. Мысалы, екі жігіт бір-біріне күлімдеп, бастарын қасыса, бажа болғаны. Егер жастар бір еркектің құлағынан тартып ойнап жатса, ол жездесі болғаны. Ел ішінде осындай ыммен білдіретін ұғымдар өте көп. Жақсы дегенді бас бармағын көрсетіп, жаман дегенді қолын сермеп, мұрнын тыржита салатын әдет бар...
Объяснение: