ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 2 -тапсырма. Қанатты сөздерді оқы. Түсіндірме сөздіктің көмегімен қою қаріппен жазылған сөздердің мағынасын анықта. Тіл туралы өзіңе ұнаған мақал-мәтел мен нақыл сөздерді жазып ал.
Ор қоян орман - тоғайлар мен далалы жерлерді мекендейді. Ол – едәуір ірі аң салмағы 6 килограммға дейін жетеді.
Оның түсі түгелімен қоңырқай сұр, тек құйыршығының астыңғы жағы көптеген хайуандар секілді өз көжектеріне беретін белгісі болып табылады.
Қоян құйыршығын көтерсе, көжектері оны көреді. Ал құйыршығын түсірсе, күзгі шөптің арасына сіңіп, түсі маядағы пішенмен бірдей бола кетеді.
Қоянның жауы көп. Оны қасқыр да, түлкі де, сілеусін де, құну да, сондай - ақ үкі мен бүркіт те аулайды. Дегенмен ересек қоянды алу оларға үнемі оңай бола бермейді, ол өзінің өмірі үшін шайқаса біледі, яғни шалқасынан жата қалады да, тырнағы сояудай артқы аяқтарымен жауына тойтарыс береді. Аңшылар тірі қоянды құлағынан ұстап көтермеу керектігін біледі, ал егер көтере қалса, ол кәдімгідей жарақаттауы мүмкін.
Қоянды қорқақ деп жиі айтады. Бірақ ол олай емес. Өйткені қорқақтың қорқыныштан есі шығады да, не басы ауған жаққа қарай аяғы жеткенше зытады, не қайтерін білмей, қалтырап орнында тұрып қалады. Ал енді, мәселен қоянның тазыдан қалай қашып құтылғанын қарап көрелік. Ол ұзын құлақтарын арқасына жымырып алып, орғып - орғып жер бауырлап зытады, ал иттер болса оның соңынан арсылдап зымырайды.
Қоян ұзаңқырап алады да, ізін шатастыра бастайды: біресе артқа біресе оңға - солға шапқылайды. Ал одан соң, қарыштай секіріп, ізінен адастырады да, тығылып қалады. Тырп етпей отырып, қаһарлы тазылардың оның орман жұмбағын қалай табатынын бақылайды. Тек қана құлақтарын қыбырлатып, танауын жыбырлатады. Қоянның көзі бекер «қиғаш» болмаған, ол тек алдын ғана емес, жан - жағын, тіпті аздап арт жағын да көреді. Құлақтары да барлық жаққа бұрылады, сондықтан басын құр - бекер бұрудың қажеті болмайды. Сонымен, қоян өзінің қашан қашу керектігін көріп - білгенше демалып отыра береді. Ақ қоян қысы суықтау өңірлерді мекендейді. Қыс кезінде ол жерлерде орман «ақ көрпе» жамылады. Егер қоян жаздағыдай сұр күйінде қала берсе, онда ол жауларының көзіне оңай шалынып, жағдайы қиын болар еді. Сондықтан ақ қоян күзде түлейді: сұр жүннің орнына қардай аппақ ақ жүн өседі. Тек құлақтарының ұшы мен мұрны ғана қара болады. Ақ қоян ор қояннан көрі кішірек, бірақ оның іздері қояндікінен үлкендеу. Себебі мынада: әдетте оның орман ішінде қарда жүруіне тура келеді де, аяқтарын қалың түк басады. Сонда ол омбылап, қарға шомбып кетпей еркін жүре алады.
Ор қоян жылырақ жерді мекендейді, жатағы да жай ғана жер бетінде болады, ал ақ қояндар тундрада тіпті ін қазып алады.
Ор қоянның да, ақ қоянның да ұрғашылары үштен алтыға дейін көжек туады. Көжектері көзі ашық және жүндес, ересек қоянның дәл ойыншық көшірмесіндей болады. Қоян жылына екі, кейде тіпті төрт рет те көжектейді.
Ор қоянның ұрғашысы көжектерімен бірге болады. Ал мына ақ қояндардың дағдысы басқаша, яғни енесі көжектерін емізеді де, оларды бүтіндей иесіз тастап кетеді.
Бірақ бұл тіпті де білместік әлде қатыгездік емес, онысы – балаларын қорғаудың амалы болып табылады! Өйткені жыртқыш аңдарға енесінің ізі арқылы оның балаларын тауып алу оп - оңай ғой.
Егер қоян әр уақыт көжектерін жүгіре берсе, олар әйтеуір бір азулының аузында кетер еді. Ал былайша көжек өз орнында тырп етпей, тым - тырыс отырады. Демек, ештеңе оны байқамайды да, дыбысын да естімейді.
Қоянның сүті өте нәрлі болады, ол сиыр сүтінен алты есе майлы. Сондықтан көжек 3 - 4 күн бойы ашықпайды. Ал одан кейін қыбырлап, дыбыс бере бастайды.
Дәл осы кезде қоян да өз көжектерін іздеп шығады. Бірақ өзінікі болу міндетті де емес, өйткені ол кез келген көжекті емізеді. Ал тағы бір 3 - 4 күн өткеннен кейін көжектер отығады. Көп із түсірмеу үшін алдымен өз айналасындағы шөпке жайылады. Енді біраз уақыт өткеннен кейін орғи да бастайды. егер қоянның ізін кездестіре қалсаңдар оның қай жаққа қарай зытып кеткенін болжалдап көріңдер.
Қазіргі ғасыр - ақпарат ғасыры. Соның жетістіктерінің бірі ғаламтор желілері және оның атқаратын көпқырлы қызметтері. Жастар көркем әдебиет оқымайды деп айта алмаймыз. Мектеп бағдарламасында қазақ, орыс әдебиеті сабақтарында міндетті түрде оқып, танысуға тиісті шығармалар тізімі оқушыларға беріледі.
Ғаламтор… Ескі мен жаңаның, өткен мен болашақтың, қатыгездік пен мейірімнің, бар мен жоқтың мидай араласқан ортасы. Өз қасыңдағы оқиғаға, іске, түрлі тағдырға назар салмауыңыз мүмкін, бірақ өзге қиырдағы қилы тағдырға көз моншағыңызды үзесіз. Ең бастысы қандай ақпарат оқысаңыз да, соған сай жауап қалдыруыңызға, пікір білдіруге құқығымыз бар.
Ғаламтор… Тұтасқан әлем. Өрмекшінің торы дерсіз. Енді шынайы сүйіспеншіліктің орнын жылтыры мол виртуальды махаббат, шынайы аралас-құралас достықтың орнын виртуальды сыйластық басып келеді. Тек көгілдір сағымды ғаламторлардың ішінде сан мен цифрлардың, әлдебір атаулар мен өзіңе үш қайнаса сорпасы қосылмайтын есімдердің жақынысыз… Танысыңыздан ажырап, танымасыңызды жақын тұтатын мезгіл қазір. Иіріміне ессіз үңілген кейбір жандар оның тұтқынына да айналып үлгерген. Жалғыздық пен күйзелістің асау толқындарына жұтылғандар қаншама? Бұл да бір өтпелі кезең шығар. Жамандығын айтып тауыса алмайсыз, ал жақсылығы да ұшан-теңіз. Тек соны орнымен пайдалана білсек, мүмкіндігін барынша тиімділікпен жүзеге асырып, адами қалпымызды нықтап, білімімізді асыруға жұмсасақ.
ХХІ ғасырдың басты жетістіктерінің бірі – мобильділік. Бүгінде барлығы өте жылдам әрекет жасайды. Егер бұрынырақта баяу жасайтын дербес компьютерді күтіп, бір құжатты дайындайтын болсаңыз, қазір мықты девайстар бұл мәселені артта қалдырды. Уақыт та тез өтетін болды. Бір босаған минутыңызды сіз міндетті түрде ғаламторды пайдаланумен өткізесіз. Рас емес пе? Әрине, қазірде оның пайдасы мол. Оқуда, жұмыста, ізденуде ғаламтор тамаша көмекші. Алайда, ғаламтор «дертіне» шалдығып, оның құрбаны болған жандар көп. Досыңызбен кездесуде өзіңізді ұстай алмай, телефонға қарап, келген хатқа жауап бересіз. Айтып жатқан әңгімесін тыңдамай, бар ойыңыз смартфоныңызға бағытталады. Шын мәнінде телефонға сіздің жауабыңыз тез арада қажет емес, тіпті, назарсыз қалдырсаңыз да оған бәрібір. Ал досыңыз назарсыз қалғаны үшін қатты өкпелеуі мүмкін.
Табысымызға жетелейтін пайдалы, сапалы ақпараттарды тез арада алып, жаңа білім сусындаймыз. Сол себепті ғаламторды өзіндік дамуымызға пайдалана білейік. Әлеуметтік желіге тәуелділіктен арылу үшін тексерілген тәжірибені ұсынамыз. Ол - спортпен айналысу. Ер жігіттер белгілі бір спортпен немесе қарапайым жаттығумен айналысып, қыз балалар бимен, жүзумен, йога немесе жаттығумен айналысуына болады. Нәтижесінде - тәуелділіктен арыласыз, денсаулығыңызды түзейсіз, өзіңізге сенімді боласыз.
Қоян
Ор қоян орман - тоғайлар мен далалы жерлерді мекендейді. Ол – едәуір ірі аң салмағы 6 килограммға дейін жетеді.
Оның түсі түгелімен қоңырқай сұр, тек құйыршығының астыңғы жағы көптеген хайуандар секілді өз көжектеріне беретін белгісі болып табылады.
Қоян құйыршығын көтерсе, көжектері оны көреді. Ал құйыршығын түсірсе, күзгі шөптің арасына сіңіп, түсі маядағы пішенмен бірдей бола кетеді.
Қоянның жауы көп. Оны қасқыр да, түлкі де, сілеусін де, құну да, сондай - ақ үкі мен бүркіт те аулайды. Дегенмен ересек қоянды алу оларға үнемі оңай бола бермейді, ол өзінің өмірі үшін шайқаса біледі, яғни шалқасынан жата қалады да, тырнағы сояудай артқы аяқтарымен жауына тойтарыс береді. Аңшылар тірі қоянды құлағынан ұстап көтермеу керектігін біледі, ал егер көтере қалса, ол кәдімгідей жарақаттауы мүмкін.
Қоянды қорқақ деп жиі айтады. Бірақ ол олай емес. Өйткені қорқақтың қорқыныштан есі шығады да, не басы ауған жаққа қарай аяғы жеткенше зытады, не қайтерін білмей, қалтырап орнында тұрып қалады. Ал енді, мәселен қоянның тазыдан қалай қашып құтылғанын қарап көрелік. Ол ұзын құлақтарын арқасына жымырып алып, орғып - орғып жер бауырлап зытады, ал иттер болса оның соңынан арсылдап зымырайды.
Қоян ұзаңқырап алады да, ізін шатастыра бастайды: біресе артқа біресе оңға - солға шапқылайды. Ал одан соң, қарыштай секіріп, ізінен адастырады да, тығылып қалады. Тырп етпей отырып, қаһарлы тазылардың оның орман жұмбағын қалай табатынын бақылайды. Тек қана құлақтарын қыбырлатып, танауын жыбырлатады. Қоянның көзі бекер «қиғаш» болмаған, ол тек алдын ғана емес, жан - жағын, тіпті аздап арт жағын да көреді. Құлақтары да барлық жаққа бұрылады, сондықтан басын құр - бекер бұрудың қажеті болмайды. Сонымен, қоян өзінің қашан қашу керектігін көріп - білгенше демалып отыра береді. Ақ қоян қысы суықтау өңірлерді мекендейді. Қыс кезінде ол жерлерде орман «ақ көрпе» жамылады. Егер қоян жаздағыдай сұр күйінде қала берсе, онда ол жауларының көзіне оңай шалынып, жағдайы қиын болар еді. Сондықтан ақ қоян күзде түлейді: сұр жүннің орнына қардай аппақ ақ жүн өседі. Тек құлақтарының ұшы мен мұрны ғана қара болады. Ақ қоян ор қояннан көрі кішірек, бірақ оның іздері қояндікінен үлкендеу. Себебі мынада: әдетте оның орман ішінде қарда жүруіне тура келеді де, аяқтарын қалың түк басады. Сонда ол омбылап, қарға шомбып кетпей еркін жүре алады.
Ор қоян жылырақ жерді мекендейді, жатағы да жай ғана жер бетінде болады, ал ақ қояндар тундрада тіпті ін қазып алады.
Ор қоянның да, ақ қоянның да ұрғашылары үштен алтыға дейін көжек туады. Көжектері көзі ашық және жүндес, ересек қоянның дәл ойыншық көшірмесіндей болады. Қоян жылына екі, кейде тіпті төрт рет те көжектейді.
Ор қоянның ұрғашысы көжектерімен бірге болады. Ал мына ақ қояндардың дағдысы басқаша, яғни енесі көжектерін емізеді де, оларды бүтіндей иесіз тастап кетеді.
Бірақ бұл тіпті де білместік әлде қатыгездік емес, онысы – балаларын қорғаудың амалы болып табылады! Өйткені жыртқыш аңдарға енесінің ізі арқылы оның балаларын тауып алу оп - оңай ғой.
Егер қоян әр уақыт көжектерін жүгіре берсе, олар әйтеуір бір азулының аузында кетер еді. Ал былайша көжек өз орнында тырп етпей, тым - тырыс отырады. Демек, ештеңе оны байқамайды да, дыбысын да естімейді.
Қоянның сүті өте нәрлі болады, ол сиыр сүтінен алты есе майлы. Сондықтан көжек 3 - 4 күн бойы ашықпайды. Ал одан кейін қыбырлап, дыбыс бере бастайды.
Дәл осы кезде қоян да өз көжектерін іздеп шығады. Бірақ өзінікі болу міндетті де емес, өйткені ол кез келген көжекті емізеді. Ал тағы бір 3 - 4 күн өткеннен кейін көжектер отығады. Көп із түсірмеу үшін алдымен өз айналасындағы шөпке жайылады. Енді біраз уақыт өткеннен кейін орғи да бастайды. егер қоянның ізін кездестіре қалсаңдар оның қай жаққа қарай зытып кеткенін болжалдап көріңдер.
Қазіргі ғасыр - ақпарат ғасыры. Соның жетістіктерінің бірі ғаламтор желілері және оның атқаратын көпқырлы қызметтері. Жастар көркем әдебиет оқымайды деп айта алмаймыз. Мектеп бағдарламасында қазақ, орыс әдебиеті сабақтарында міндетті түрде оқып, танысуға тиісті шығармалар тізімі оқушыларға беріледі.
Ғаламтор… Ескі мен жаңаның, өткен мен болашақтың, қатыгездік пен мейірімнің, бар мен жоқтың мидай араласқан ортасы. Өз қасыңдағы оқиғаға, іске, түрлі тағдырға назар салмауыңыз мүмкін, бірақ өзге қиырдағы қилы тағдырға көз моншағыңызды үзесіз. Ең бастысы қандай ақпарат оқысаңыз да, соған сай жауап қалдыруыңызға, пікір білдіруге құқығымыз бар.
Ғаламтор… Тұтасқан әлем. Өрмекшінің торы дерсіз. Енді шынайы сүйіспеншіліктің орнын жылтыры мол виртуальды махаббат, шынайы аралас-құралас достықтың орнын виртуальды сыйластық басып келеді. Тек көгілдір сағымды ғаламторлардың ішінде сан мен цифрлардың, әлдебір атаулар мен өзіңе үш қайнаса сорпасы қосылмайтын есімдердің жақынысыз… Танысыңыздан ажырап, танымасыңызды жақын тұтатын мезгіл қазір. Иіріміне ессіз үңілген кейбір жандар оның тұтқынына да айналып үлгерген. Жалғыздық пен күйзелістің асау толқындарына жұтылғандар қаншама? Бұл да бір өтпелі кезең шығар. Жамандығын айтып тауыса алмайсыз, ал жақсылығы да ұшан-теңіз. Тек соны орнымен пайдалана білсек, мүмкіндігін барынша тиімділікпен жүзеге асырып, адами қалпымызды нықтап, білімімізді асыруға жұмсасақ.
ХХІ ғасырдың басты жетістіктерінің бірі – мобильділік. Бүгінде барлығы өте жылдам әрекет жасайды. Егер бұрынырақта баяу жасайтын дербес компьютерді күтіп, бір құжатты дайындайтын болсаңыз, қазір мықты девайстар бұл мәселені артта қалдырды. Уақыт та тез өтетін болды. Бір босаған минутыңызды сіз міндетті түрде ғаламторды пайдаланумен өткізесіз. Рас емес пе? Әрине, қазірде оның пайдасы мол. Оқуда, жұмыста, ізденуде ғаламтор тамаша көмекші. Алайда, ғаламтор «дертіне» шалдығып, оның құрбаны болған жандар көп. Досыңызбен кездесуде өзіңізді ұстай алмай, телефонға қарап, келген хатқа жауап бересіз. Айтып жатқан әңгімесін тыңдамай, бар ойыңыз смартфоныңызға бағытталады. Шын мәнінде телефонға сіздің жауабыңыз тез арада қажет емес, тіпті, назарсыз қалдырсаңыз да оған бәрібір. Ал досыңыз назарсыз қалғаны үшін қатты өкпелеуі мүмкін.
Табысымызға жетелейтін пайдалы, сапалы ақпараттарды тез арада алып, жаңа білім сусындаймыз. Сол себепті ғаламторды өзіндік дамуымызға пайдалана білейік. Әлеуметтік желіге тәуелділіктен арылу үшін тексерілген тәжірибені ұсынамыз. Ол - спортпен айналысу. Ер жігіттер белгілі бір спортпен немесе қарапайым жаттығумен айналысып, қыз балалар бимен, жүзумен, йога немесе жаттығумен айналысуына болады. Нәтижесінде - тәуелділіктен арыласыз, денсаулығыңызды түзейсіз, өзіңізге сенімді боласыз.