ОЧЕНННЬ Оқылым. Мәтінді мұқият оқып, тапсырмаларды орындаңыз.
Ғаламдық климаттық өзгерістер
Ғаламдық жылыну биосфераның ластануы. Ауадағы көмір қышқыл газдың (С02 )
көбеюі климаттың ғаламдық жылуына, яғни, Антарктидадағы мұздықтардың жаппай
груіне, Әлемдік мұхиттың көтерілуіне, көптеген жердің су астында қалуына және басқа да
жағымсыз жағдайларға алып келеді. Мәліметтер бойынша келесі ғасырдың басына дейін
Жер бетінің температурасы 1,4°С-қа кетеріледі.
Ормандардың азаюы. Жаңбырлы тропикалық ормандар оттегінің басты көзі. Сондықтан
ормандарды «планетаның жасыл екпесі» деп атайды. Соңғы 50 жылда адамдар Жер
бетіндегі ормандардың 2/3 бөлігін, ал соңғы 100 жылда 40%-ын жойған. Жыл сайын
дүние жүзінде 15-20 млн гектар (Финляндия аумағындай) тропикалық ормандар
жойылуда. Ормандардың жойылуының басты себептері: орман алқаптарының егіншілік
үшін еңделуі, ағаш отындарға сұраныстың артуы, ормандарды өнеркәсіп қажеттігі үшін
Кырку
1. Мәтіннен сөздердің синонимдерін табыңыз.
жаһандық -
кiрлеуі –
керектігі -
деректер -
[2]
Тұрақты сөз тіркестерімен сөйлем құрастыру.
Осы жолы бастаған ісі де сәтсіз аяқталып, ағамның салы суға кетті.
Сенің осы мінезіңді түсінбей – ақ қойдым: біресе қабағыңнан қар жауып, біресе жайдары бола қаласың?
Үзілісте жасаған қылығы үшін Абзалдың бетіне оты шығып, өзін тығарға жер таппады.
Әдетте батыл, өр мінезді ерлерді «жүрегінің түгі бар» дейді.
«Қолдағы бардың қадірі жоқ» демекші, ауылға көшіп келгелі, қаладағы достары Санжардың көзінен бұлбұл ұшты.
Ағаштан түйін түйіп жүрген жас шебер осы жолы көрмесін біздің қалада өткізбекші.
Жерлесіміз Қуандық Рахымның туған қаласында өткен концертінде ине шаншар жер болған жоқ.
Әдетте, қолөнер үйірмесіне қатысатын қыз балалардың барлығы иненің көзінен өткендей болады.
Бүгін таңертең есік алдында көрші апайлар бір – бірінің ит терілерін басына қаптап жатқаннан оянып кеттім.
Сөйлем мүшелерінің құрамына қарай бөлінуі.
Сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы сөздер сөйлем мүшелері деп аталады. Қазақ тілінде бес сөйлем мүшесі бар: бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш.
Сөйлем мүшесінің белгілері:
1) толық мағыналы сөз болу керек;
2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұру керек;
3) сөйлем мүшелерінің бірінің сұрағына жауап беру керек.
Мысалы, Жылы желдің әлсіз ызыңы естіледі. Сөйлемде толық мағыналы бес сөз бар. Олардың әрқайсысы белгілі бір сұраққа жауап беріп тұр. Жылы – қандай? – сындық ұғым атауы, желдің – ненің? – заттық ұғым атауы, әлсіз – қандай? – сындық ұғым атауы, ызыңы – несі? – заттық ұғым атауы, естіледі – қайтеді? – қимылдық ұғым атауы.
Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі мүше болып үшке бөлінеді.
Дара сөйлем мүшесі толық мағыналы бір сөзден болады.
Мысалы, Аман жиналғандармен қысқа амандасты.
Сөйлемдегі әрбір сөйлем мүшесі – бір ғана сөзден құралып тұрған дара мүшелер.
Күрделі сөйлем мүшесі күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен, шылаулы сөзден құралады.
Мысалы, Еңбек Ері Ыбырай Жақаев екі рет Алтын Жұлдыз медалімен марапатталған еді.
Сөйлемдегі Еңбек Ері Ыбырай Жақаев – күрделі бастауыш, екі рет – күрделі пысықтауыш, Алтын Жұлдыз медалімен – күрделі толықтауыш, марапатталған еді – күрделі баяндауыш.
Үйірлі мүше – кемінде екі не одан да көп сөзден құралып, бастауыштық-баяндауыштық қатынастан тұратын, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын сөздер тобы. Үйірлі мүшелер көбінесе бар, жоқ, аз, көп тәрізді сөздерге және сын есімдер мен есімше тұлғаларына аяқталады.
Мысалы, Білімі көп адам жерде қалмайды. Білімі көп – қандай? адам – үйірлі анықтауыш. Сөйлемнің бес мүшесі де үйірлі бола алады.