18 ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы
Тіл
PDF түсіріп алу
Бақылау
Өңдеу
Қазақ хандығының ішкі жағдайы Өңдеу
Тәуке хан (1680-1715/18 жылдар) билік еткен жылдары қазақ хандығы орталықтандырылған мемлекет болып қала берді. Қазақ хандығында бейбіт өмір орнады, заңдар қатаң сақталды, тайпааралык алауыздык азайды. Шиеленіскен ірі даулар мен айтыс-тартыстар беделді билердің тікелей араласуымен шешіліп отырды. Барымта-карымта, жайылымдар мен су көздерін бөлісу жөніндеп алауыздықтар мейлінше азайды. Қазақтың әскери жасақтарының жауынгерлік кабілеті күшейді. Ішкі ауызбірліктін арқасында елдің орасан зор аумағының тұтастығы сақталды. Қазақтар солтүстігінде орыстардың Тара қаласынан бастап, оңтүстігінде Ташкент қаласына дейінгі, батысында Жайық (Орал) өзенінен бастап, шығысында Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді иеленді. Қазақтардың Еділ (Волга) өзені аймағында көшіп-қонып жүрген кездері де болды.
Тәуке хан тарихқа «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасаған билеуші ретінде кеңінен танылды. Оның кезінде құрамында қазақ даласының данышпандары атанған аса беделді Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би бар билер кеңесі құрылды. Олардың жеке тұлғалары мен аттарының өзі бүкіл қазақ халқының және Қазақ хандығының бірлігі мен біртұтас топтасқандығын білдірді. Тәуке ханның кезінде қазақтардың үш жүзінің ең таңдаулы да беделді деген өкілдері жыл сайын бас қосып, аса маңызды мәселелерді талқылап, шешім қабылдап отырды. Ондай жиын Оңтүстік Қазақстанның аумағындағы Күлтөбе деген жерде өтіп тұрды. Атақты ханның ордасы орналасқан қала қасиетті Түркістан болды. Қазақтар Сырдария өзенінің өңіріндеп 32 қалаға иелік етіп, басқарып отырды. Тарихшы ғалымдар Тәуке хан билік құрған уақытты Қазақ хандығының «алтын ғасыр» кезеңі деп бекер атамаған. Атақты орыс тарихшысы А.И. Левшин осы билеуші туралы былай деп жазады: «Ол оларды, тайпаларды, өліспей беріспейтін алауыздықтан арылтты, олардың арасындағы бірнеше жылга созылған қанды қырғын сойқанды тоқтатты, ол өзгелердің бәрін де асқан ақыл-парасатымен, қара қылды қақ жарган әділеттілігімен өзіне бағындыра білді».
Анам берген туған тілім, Атам берген құрал тілім. Ана сүті бой өсіреді, Ана тілі ой өсіреді. Ана тілің алпыс тілге татиды. Тілін білмейтіндер емес, тілін білгісі келмейтіндер - мәңгүрт Адамға келген он пәленің тоғызы – тілден. Адам көңілінен азады, Тілінен жазады. Айтпас жерде тілің тарт. Ана тілі – бәріміздің анамыз, Өйткені ол – ұлтымыздың анасы. Ана тілің алпыс тілге татиды. Ақынның тілі қылыштан өткір. Ат жүйрігі айырады, тіл жүйрігі қайырады. Атағыңды өсіретін де, өшіретін де – тіл. Аузы құлып сандықты тіс ашпаса, тіл ашады. Ашынған тілді болар, Ашыққан ұры болар. Ауызда жиек жоқ, Тілде тиек жоқ. Әдеп басы – тіл. Әрбір халық өзінің ана тілінде ғана бақытты. Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ. Бал тамған тілден у да тамар. Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз тілімен сөйле. Басқа пәле – тілден. Жаман көлдің суы ащы, жаман қатынның тілі ащы. Жалтақтамай өзге тілді ұлысқа, Ең алдымен өз тіліңді дұрыста. Көнектей басыңа шүмектей тілің жау. Қазақтың ақылы – көзінде, Қасиеті сөзінде. Қотыр қолдан, пәле тілден жұғады.
Объяснение:
18 ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы
Тіл
PDF түсіріп алу
Бақылау
Өңдеу
Қазақ хандығының ішкі жағдайы Өңдеу
Тәуке хан (1680-1715/18 жылдар) билік еткен жылдары қазақ хандығы орталықтандырылған мемлекет болып қала берді. Қазақ хандығында бейбіт өмір орнады, заңдар қатаң сақталды, тайпааралык алауыздык азайды. Шиеленіскен ірі даулар мен айтыс-тартыстар беделді билердің тікелей араласуымен шешіліп отырды. Барымта-карымта, жайылымдар мен су көздерін бөлісу жөніндеп алауыздықтар мейлінше азайды. Қазақтың әскери жасақтарының жауынгерлік кабілеті күшейді. Ішкі ауызбірліктін арқасында елдің орасан зор аумағының тұтастығы сақталды. Қазақтар солтүстігінде орыстардың Тара қаласынан бастап, оңтүстігінде Ташкент қаласына дейінгі, батысында Жайық (Орал) өзенінен бастап, шығысында Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді иеленді. Қазақтардың Еділ (Волга) өзені аймағында көшіп-қонып жүрген кездері де болды.
Тәуке хан тарихқа «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасаған билеуші ретінде кеңінен танылды. Оның кезінде құрамында қазақ даласының данышпандары атанған аса беделді Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би бар билер кеңесі құрылды. Олардың жеке тұлғалары мен аттарының өзі бүкіл қазақ халқының және Қазақ хандығының бірлігі мен біртұтас топтасқандығын білдірді. Тәуке ханның кезінде қазақтардың үш жүзінің ең таңдаулы да беделді деген өкілдері жыл сайын бас қосып, аса маңызды мәселелерді талқылап, шешім қабылдап отырды. Ондай жиын Оңтүстік Қазақстанның аумағындағы Күлтөбе деген жерде өтіп тұрды. Атақты ханның ордасы орналасқан қала қасиетті Түркістан болды. Қазақтар Сырдария өзенінің өңіріндеп 32 қалаға иелік етіп, басқарып отырды. Тарихшы ғалымдар Тәуке хан билік құрған уақытты Қазақ хандығының «алтын ғасыр» кезеңі деп бекер атамаған. Атақты орыс тарихшысы А.И. Левшин осы билеуші туралы былай деп жазады: «Ол оларды, тайпаларды, өліспей беріспейтін алауыздықтан арылтты, олардың арасындағы бірнеше жылга созылған қанды қырғын сойқанды тоқтатты, ол өзгелердің бәрін де асқан ақыл-парасатымен, қара қылды қақ жарган әділеттілігімен өзіне бағындыра білді».
Атам берген құрал тілім.
Ана сүті бой өсіреді,
Ана тілі ой өсіреді.
Ана тілің алпыс тілге татиды.
Тілін білмейтіндер емес, тілін білгісі келмейтіндер - мәңгүрт
Адамға келген он пәленің тоғызы – тілден. Адам көңілінен азады, Тілінен жазады. Айтпас жерде тілің тарт.
Ана тілі – бәріміздің анамыз, Өйткені ол – ұлтымыздың анасы.
Ана тілің алпыс тілге татиды.
Ақынның тілі қылыштан өткір.
Ат жүйрігі айырады, тіл жүйрігі қайырады. Атағыңды өсіретін де, өшіретін де – тіл. Аузы құлып сандықты тіс ашпаса, тіл ашады.
Ашынған тілді болар,
Ашыққан ұры болар.
Ауызда жиек жоқ,
Тілде тиек жоқ.
Әдеп басы – тіл.
Әрбір халық өзінің ана тілінде ғана бақытты.
Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ.
Бал тамған тілден у да тамар.
Балаға өз тіліңмен сөйлеме, өз тілімен сөйле.
Басқа пәле – тілден.
Жаман көлдің суы ащы, жаман қатынның тілі ащы.
Жалтақтамай өзге тілді ұлысқа,
Ең алдымен өз тіліңді дұрыста.
Көнектей басыңа шүмектей тілің жау. Қазақтың ақылы – көзінде,
Қасиеті сөзінде.
Қотыр қолдан, пәле тілден жұғады.