Практикалық тапсырмалар:
1-тапсырма:Берілген сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз.
Бөлтірік ділмәр:
«Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзден ауыр нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерге сөйлейтініңді біл. Қай кезде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл».
Төле би:
«Өгізді өрге салма, қанатың талар, наданға көзіңді салма сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа сенімің кетер, дұшпаныңа сырыңды айтпа түбіңе жетер. Әйел алсаң көріктіге қызықпа, тектіні ал. Мақтаншақ жігіт жисаң, ұятқа қалдырар. Ұрыншақ ат жаз жарға жығар, қыс қарға жығар. Тұмау түбі құрт болар, тұман түбі жұт болар. Ақылдың түбі құт болар.
2-тапсырма. Шешендік сөздермен танысып,кімнің сөздері екенін тап.
1. Біз қазақ деген мал баққан елміз,бірақ ешкімге соқтықпай жатқан елміз.Сен темір болсаң,мен көмірмін.Еріткелі келгенмін.Екі елдің арасын теліткелі келгенмін.
2.Қол бастау қиын емес, Бәрінен сөз бастау қиын:
Көк найзалы ерің болса. Тауып айтсаң,береке қылады,
Жол бастау қиын емес, Таппай айтсаң келеке қылады.
Соңыңнан ерген елің болса.
Синтаксистік талдау – бұл сөйлемнің синтаксисі бойынша бөлтірік ділмен талдақашылық жасау. Сөйлемді бөлтіргеннен кейінгі ділменің (тексермегеннен кейіннің) жазылу қағиделерін орындау және сөйлемді келесі кейбір дәрежелерге бөлу.
Енді берілген сөйлемді синтаксистік талдауды анықтаймыз:
"Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзден ауыр нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерге сөйлейтініңді біл. Қай кезде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл".
Бірінші қадамымыз, сөйлемні орындау қағиделерін тексеру. Сөйлемде дәліз таңбасын салып аламыз. ол сөйлемді анықтайтын аманның бір дәрежелік нұсқасы болатын "сөйлем таңбасы - ."-ты табамыз.
Соңғы дәреже серпіндікті сандық зерттеу ету. Сыйлысты табамыз.
Сондай-ақ, осы сөйлемнің синтаксистік талдауын дайындаймыз:
Сөйлем таңбасы [,] - сөйлемні бөлу элементі екенін сілтеме түрінде анықтайды:
"Сөзден тәтті нәрсе жоқ", [,] "Сөзден ащы нәрсе жоқ", [,] "Сөзден ауыр нәрсе жоқ", [,] "Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет", [,] "Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт", [,] "Не сөйлейтініңді біл", [,] "Кімге сөйлейтініңді біл", [,] "Қай жерге сөйлейтініңді біл", [,] "Қай кезде сөйлейтініңді біл" [,] "Қалай сөйлейтініңді біл".
2-тапсырма: Шешендік сөздермен танысып, кімнің сөздері екенін тап.
Шешендік сөздер – бұл сөздердің барлық және әрбір жеңілдігі.
Енді берілген мәтіндегі шешендік сөздерді таба аламыз:
1. Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жатқан елміз. Сөздері: қазақ, мал, баққан, ел.
2. Сен темір болсаң, мен көмірмін. Сөздері: сен, темір, мен, көмір.
3. Еріткелі келгенмін. Сөзі: еріткелі.
4. Екі елдің арасын теліткелі келгенмін. Сөздері: дүние, те, асты, басару.
Шешендік сөздерді табу үшін, мәтіндегі сөздерді байқаулап алып, оларды санап аладық. Сондай-ақ, берілген мәтінде шешендік сөздерді табамыз:
1. Қазақ, мал, баққан, ел.
2. Сен, темір, мен, көмір.
3. Еріткелі.
4. Дүние, те, асты, басару.
Осы шешендік сөздерге ғана еркіндік таңбасын бастау қатары осы сөздерді дайындауға болады.