с казахским, 1-тапсырма
Берілген толғаудың сюжетінің құрамдас бөлшектерін талдаңыз.
Зар заман, зар заман, Мына заман қай заман?
Зарлап өткен бір заман. Азулыға бар заман,
Сөздің басы — бисмиллаһ, Азусызға тар заман.
Біз айталық, сіз тыңда Тарлығының белгісі:
Мұсылманның тарихын: Жақсы — жаннан түңілген,
Төрт аяқты хайуан — Жаман — малдан түңілген,
Бұ дүниенің жарығы. Мұның өзі — зар заман.
Бағасы кеткен жігіттің Зарлығының белгісі:
Бетінен алар зайыбы. Бір-бірлерін күндеген,
Бір алладан басқаның Жай-жайына жүрмеген,
Көпті қылған айыбы. Мұның өзі — тар заман.
Кесапаттың кесірі Тарлығының белгісі:
Келе ме деп керт басқа, Мұсылманнан хал кетті.
Сол себептен қорқамын! Тәңірім болғай деместен.
Әуелгі қорлар зор болды, Анты жұқпас бойына,
Сондай зорлар қор болды, Әр не түсер ойына,
Әуелгі барлар жоқ болды, Жалмауыз болды үлкенің,
Сондай жоқтар тоқ болды Қазақ, сенің сорыңа.
Жөн білмеген жамандар Арқадан дәурен кеткен соң,
Ел билеген бек болды, Қуғындап орыс жеткен соң,
Көтере алмай билігін, Тіпті амал жоқ, қазақтар,
Ұласқан үлкен кек болды, Енді сенің торыңа. Ниетіне қазақтың
Тым-ақ тәуір еп болды — Заманақыр болар деп, Сол себептен қорқамын!
Қазір әлемде тоғыз-құмалаққа ұқсас мысырлық калах, Моңғолияда эсон коргоол, Шри-Ланкада олинда калия, африкалықтарда манкала, габата,абапа, нам-нам, бао, тамподуо, омвесо,маработ, тұрақты америкалықтардааджи-бото, варри роунд және роунд, азиялықтарда сунгка, паллангули,гонгкак сынды ойындар бар.
Мәселен, Африкадағы Уганда елініңомвесо деген ұлттық ойыны бар. Оның тоғыз-құмалақтан ерекшелігі отау саны көп (32 отау) те бірақ құмалақ саны аз (64 құмалақ). Осы ойынды угандалықтар әлемдік интеллектуалдық ойындардың қатарына кіргізіп, одан жыл сайын біресе Америкада, біресе Англиядаолимпиадалар өткізеді екен. Немесе Шри-Ланканың манкала типіндегі жеті отаулық олинда калия ойын түрін алайық. Белгілі тоғыз-құмалақ маманы Мақсат Шотаевтың айтуынша, қазір бұл ойын, Интернет арқылы жедел дамып келе жатыр.
ҚазақстандаӨңдеу
Қазіргі таңда республикада оның жеке қауымдастығы бар, облыс орталықтарында тоғыз-құмалақты үйренемін деушілерге қауымдастықтың бөлімшелері мен үйірмелері ашылған. Бүгінде Қазақстанда осы жұмыстардың ұйытқысы болып отырған танымал бірнеше азаматтар бар. Солардың ішінде тоғыз-құмалақ федерациясының президенті Әлихан Байменов, вице-президенті Сардар Шәріпов пен «Таңғажайып тоғыз-құмалақ» кітабының авторы, тоғызқұмалақтан мемлекеттік жаттықтырушы Мақсат Шотаев деген азаматтардың есімін атау тұрарлық.
Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері тоғыз-құмалақ жылдан-жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғыз-құмалақ федерациясының ықпалы зор болып отыр. Бүгінгі таңда осы қауымдастықтың арқасында елдің түкпір-түкпірінде үйірмелер ашылып, тоғыз-құмалақтан жарыстар жиі өткізіліп келеді.
1. Антонимдік қатар.
E) Жоғары-төмен.
2. Мезгілді білдіретін антонимдік қатар.
C) Ерте-кеш.
3. Ұяң дауыссыздан басталған қосымша.
D) Қағаздар. (Ұяң дауыссыздар:б,в,г,ғ,д,ж,з,һ)
4. Жұрнақсыз сөз.
C) Сары, сегіз.
5. Ілік септігіндегі есімдік.
B) Ешкімнің.
6. Қатыстық сын есім.
C) Таулы. ( Қатыстық сын - есім сын есімнен басқа сөз таптарынан жасалған туынды сын есім.Тау+лы.)
7. Заттың, құбылыстың, мезгілдің аты ғана аталып көрсетілетін жай сөйлемнің түрі.
E) Атаулы сөйлем.
8. Тұрлаулы сөйлем мүшелері.
C) Бастауыш, баяндауыш.
9. «Мақтау» сөзінің синонимі.
A) Төбеге көтеру.
10. Дұрыс жазылған сөздер қатары.
A) Халқы, орны.
11. Сөйлемдегі дыбыс және әріп саны сәйкес келмейтін сөздер.
Сен мына оюыңды сатасың ба?
E) Оюыңды. ( ю әріпі йу қосарлы дыбыстарынан тұрады.Бұл сөзде 6 әріп,7 дыбыс.)
12. Сұраулық демеулік.
A) Көрме ашылды(ма). (Сұраулық демеулік шылаулар:ма,ме,ба,бе,па,пе,ше.Көрме ашылды ма?)
13. «Оқыс» сөзінің етіс түрі.
A) Ортақ.
14. Фразеологиялық тіркестің синонимі.
Екі езуі екі құлағына жету.
C) Қуану.
15. Туынды зат есім жасайтын жұрнақ.
B) -шық, -гіш, -гер.
Жақсылардың жақсысы
Баяғыда бір адам бірнеше бөлмелі жарық, биік, өте әсем үйде тұрыпты. Үйдің айналасы бау-бақша екен. Бір күні оның кішкентай қызы бақшаны, барлық бөлмелерді аралайды. Кірмеген жалғыз ғана бөлме қалыпты. Ол ылғи да жабық тұрады екен.
Сонда әкесіне қызы:
- Әке, маған жабық тұрған бөлмеге кіруге рұқсат етіңіз. Осы бөлме басқа бөлмелерге қарағанда жақсы ғой деп ойлаймын, - дейді.
- Оның дұрыс, қызым. Жақсылардың ең жақсысы сонда. Бірақ сен әлі жассың, өскенде бұл бөлмені саған берем. Сен оған өмір бойы риза боласың,- деп жауап қайтарады әкесі.
Қыз есейіп, бойжеткен атанады. Әкесі қызына жабық бөлменің кілтін береді. Қыз есікті ашқанда, тек ұршық пен кітапты көреді. Қыз әкесіне:
- Әке, сен жабық бөлмеде «жақсылардың жақсысы бар» деген едің. Мен ұршық пен кітаптан басқа ештеңе таппадым,- дейді.
- Міне, жақсылардың жақсысы деген – осылар, қызым! Ұршық болса, өнерің жанады. Ал кітап оқысаң, білімің артады. Жарық дүниеде бұлардан жақсы нәрсе жоқ. Дүниедегі мүліктің бәрі еңбекпен, өнермен, біліммен табылады,- деп түсіндірді әкесі.
16. Кейіпкердің назарын өзіне аудару мақсатында қолданылған сөзі бар нұсқа
E) - Оның дұрыс, қызым. Жақсылардың ең жақсысы сонда.
17. Мәтіннің негізгі идеясына қарама-қарсы мағынадағы мақал-мәтел
E) Жалқаулық – жаман ауру.
18. Мәтіндегі «жақсылардың жақсысы»
C) Ұршық, кітап.
19. Мәтінде кездесетін адамның жас атауы
D) Бойжеткен
20. Негізгі ой айтылған сөйлемді
E) Дүниедегі мүліктің бәрі еңбекпен, өнермен, біліммен табылады.