Менiң Қазақстаным - ел ыстық қалаулы сонымен аяулы, маңызды, асыл. Менiң бұл отандарымды… Ғасырлар көп оның жауларынан қоныстандырып, меңгерiп, қорғал қалылу және бүгiн өмiршең бiзге мұраға тапсырылу үшiн бабаларымыздарға керек болды. Еңбек, тер және қандар, қуаныш және бейнеттер неше өткен ұрпақтар үлесiне тидi. Бiздiң халық ақындық мұра туған жердi әдемiлiктiң бiраз таң қалатын суреттерi, оның шексiз жерлерi, қардай ақ зәңгiрлер қалалық болады, көкшiл айдын көлдердiң Ұлы ақындары Қазақ жерiн тарихты да әдемiлiктi жырлады. Халық жады Қазақ халығының өмiрiндегi даңқты және қайғылы оқиғаларын ұрпақтан ұрпаққа сақталып алып бередi. Лихтағы ол ұшып келе жатқан салт аттының еркiн желденгi сахаралық шөп тербелетiн үлкен далалары көне крыльях сияқты домбыраның халық себептерi тыңдай елестеттi, күнге.Қазақстан кең және дұрыс сұлап жатты. Күн даладан тұрады, ол да далада оны даланың үстiнде күнi бойы жүрiп, қалғып тұрған қалың ормандармен және мың Көлдермен кездесе кiредi. Солтүстiкте қашан жемiстi деревьялар қар, гүлдеп қойылдардың табанда оңтүстiкте қалалық әлi жатады. Республика Каспий және Арал теңiздерi, оның аумағындағы суларымен жуылып қалады өзендер және Көлдерде көп болады. Ежелгi Қазақ жерiн ертегiдей бай жер қойнауы. Көмiр, мұнай, алтын, титан, қорғасын, цинк, темiр - барлық Қазақ жерiне табуға болу.Бiртұтас жанұямен Қазақстанда ұлттар және халықтардың он бес миллион адам, өкiлдер көп өмiр сүредi. Мен әртүрлi ұлттардың әртүрлi тiлдер, тәубеге келетiн әртүрлi дiн қатты сөйлейтiн адамдары бiрге бiздiң елде сыйысқан таң қалуға тоқтамаймын. Және бұның барлығы жақсы қатынаспенғана емес, ұнатумен бiр-бiрiне де жарысайды. Қазақ, орыс, үйғыр, немiс, кәрiске, тiлдерiнде Татарскпен кiтап және газеттердi шығарады, ұлттық театрлар, эстрадалық ансамбльлер жұмыс iстейдi, радио және дидардың ұлттық программалары берiледi. Барлық бiздер, әртүрлi ұлттардың адамдары, ортақ бiрлестiредi: бiздер - Қазақстан халығы. Жақындастырыла бiздiң ел және мен қалай үлкен көп ұлттық. Онда және Қазақтар, және татарлар және лезгиндер, және кәрестер бар. Мына барлық жер үшiн тектi болды. Келiсiмге алпыныс әрбiр халық қанда тұрады, бiрақ ол әсiресе дамыған қазақстандықтарда.Қазақ жерi, және сипат Қазақ халығында оған қоса жомарт жомарт және меймандос. Барлық өмiршең тiл, тарихты және Қазақ алығының салтын бұл жерде бiлуi керек. Және омбыраның сарындары, украина және немiс әндерi бұл топырақтың үстiнде сезiлсiн. Польканы және лезгиндi адамдар билесiн. Қазақстан халығы бiртұтас. Бұл ежелгi, ғажайып қазақстандық жерде әлемдi сақтауға көмектеседi. Әлем - келешек өркендеудi ең маңызды шарт. Қазақстан - үлкен мүмкiндiктердiң тәуелсiз өткен жылы тұрған елi бар болғаны он бес шақты. Оның дамытуы үлкен екпiндермен жүредi. Бiз тек қана балалармыз қазiр, бiрақ қазiр бiздер ендi жоспарлар келешек саламыз, бiреу бiздiң отан байлық мемлекетке пайда келтiрiп, көбейту үшiн өмiрде болуға армандаймыз. Жақсы оқып, қайрымды болсын және жомарт, егде адамдар және құрдастар, көп бiздi сыйласын қызықтыруы керек, бiздер керең қиыншылық болуымыз керек және адамдардың бейнеттерiне. Өйткенi тап бiздiң президент мынадай. Бiздер бiздiң президенттi сыйлаймыз - рқасында бiздер бейбiт және сәттi елде өмiр сүруге мүмкiншiлiгi болатын Нұрсұлтан Әбiшевич Назарбаев.Өмiрлерде немене адамға керек? Екiбастан,. Жердегi әлем және келiсiм - өзi бас әрбiр адамдарға мiне. Бiздер өз келешек, бiздiң президент сендiрген барлық бiздер бақытты өмiр сүру үшiн сол үшiн жасайды. Мен олмын сенемiн! Менiң Қазақстаным неткен мiне: бейбiт, еркiн, бай, көп ұлттығы. Шынымен мұндай м елдi жақсы көрмеуге болмайды ма?Бiздер бiздiң ел өткенiмiз ақтанамыз, бiз өмiр оны осы атымен ортақ келешек арнаймыз.
Жалпы қазақ халқының өмірін реттеп отырған заңдар тарихына көз жүгіртетін болсақ, ойға бірден «Жеті Жарғының» сап ете қалатыны түсінікті. Бұл мағынасы өте кең, әрі ел жадына терең сіңген киелі ұғым. Еліміздің бір тудың астына бірігіп, мемлекет билігі Әз Тәукедей алдияр хан, Төле, Қазыбек, Әйтекедей дана билердің қолына тиген «алтын ғасырда» дүниеге келген заң болатын. Халқымыздың ауыз бірлігі мен тұтастығына, іргелі ел болуына ұйытқы болған, тәлімі терең тәрбие, ынтымақ пен жарастық берген дәстүрлі құқықтың алтын арқауы. Киелі санға негізделген «Жеті Жарғының» құқықтық ауқымы өте кең. Ол өз заманында мемлекеттік билікке қатысты барлық талаптарды қамтыған және жеке азаматтардың құқықтық жауапкершілігі мен міндеттерін айқындап берген конституциялық заң үлгісі. Қазақ хандығы құрылған заманнан бері келе жатқан ұлтымыздың дәстүрлі құқығына тән әдет-ғұрыптарын, хан жарлықтарын, заң қағидаларын сараптаған реформалық маңызы зор құқықтық туынды. «Жеті Жарғы» ең алдымен мемлекеттік биліктің мықтылығын және саяси тұтастығын қамтамасыз етті. Оған қоса, алты алашқа әйгілі билердің заң шығарудағы біліктілігін дәлелдеп берді. Ертеден бері Қазақ хандығындағы сот әділдігін жүргізуде «жарғы» сөзі көп мағынада қолданылған. «Жарғы» – шешім, «жарғышы» – судья. Әбден тілсіңді болған «Қара қылды қақ жарған» деген даналық сөзді талдап көрейік. Қара қыл – өте жіңішке, оны екі жағына артық-кем жібермей тең жарып беру – ең әділ бидің ғана қолынан келер имандылық ісі. Қазақ хандығының Ата заңы іспетті мемлекеттік зор құқықтық беделге ие болған «Жеті Жарғының» атауында осындай тереңнен келе жатқан тарихи сабақтастық бар. 1995 жылдың 30-тамызында қабылданған қазіргі күнгі Конституцияға келетін болсақ, мұнда ең негізгі құндылық ретінде адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары белгіленген. Адамның құқығы болмаса, жалпы адамның өзі де өмір сүре алмайтындығы да рас. Конституцияның баптарының үштен бірі адамның құқықтары, бостандықтары мен міндеттерін бекітетіндігі жалпы мемлекет үшін адамның ең жоғарғы сатыда тұрғандығын көрсетеді. Кез-келген азамат өзінің заңды мүдделерін Ата заңда белгіленген тәртіп бойынша, яғни, сот билігінің көмегімен қорғай алады. Ал сол құқықтарды қорғаушы сот билігіне келетін болсақ, аталмыш билік тармағының құрылымы, өкілеттігі мен қызметін реттейтін толыққанды нормативті-құқықтық заңнама қалыптастырылған. Біздің еліміздің дамуындағы басты мақсаттардың бірі құқықтық мемлекет болса, осы тұрғыда бірталай шаруа істеліп, сот жүйесінің тәуелсіз әрі нақты басқару құралдарына ие болуы үшін құқықтық негіз жасалып отыр. Заң шығарушы, атқарушы және сот билігі арасындағы қарым-қатынас тек қана заңмен реттелген тәртіпте болуы тиіс екендігі құқықтық нормалармен бекітілген. Бұл орайда әрбір іс бойынша шешім шығару барысында сот билігінің өкілі – судья тек қана Заңға бағынып, соған ғана негізделуі қажет екендігі де қазіргі күнгі тайға таңба басқандай. Ал заңмен бекітілген билікті дұрыс жүзеге асыра білу судьяның біліміне және өмірлік тәжірибесіне байланысты екендігі анық. Еліміздің еркіндігі мен тәуелсіздігіне, бостандығы мен татулығына салиқалы қызмет көрсетіп келе жатқан Конституциямыздың келешегі бұдан да зор. Осы он бес жыл ішінде Ата заңымыз демократиялық мемлекет құру жолында еліміз бойынша жүргізілген құқықтық реформалардың жүзеге асуына және ойдағыдай дамуына тыңғылықты үлес қосты. Конституцияның алғашқы бетіндегі: «адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына» деп көрсетілуі – әр азаматтың мерейін өсіретін киелі ұғым.
Киелі санға негізделген «Жеті Жарғының» құқықтық ауқымы өте кең. Ол өз заманында мемлекеттік билікке қатысты барлық талаптарды қамтыған және жеке азаматтардың құқықтық жауапкершілігі мен міндеттерін айқындап берген конституциялық заң үлгісі.
Қазақ хандығы құрылған заманнан бері келе жатқан ұлтымыздың дәстүрлі құқығына тән әдет-ғұрыптарын, хан жарлықтарын, заң қағидаларын сараптаған реформалық маңызы зор құқықтық туынды. «Жеті Жарғы» ең алдымен мемлекеттік биліктің мықтылығын және саяси тұтастығын қамтамасыз етті. Оған қоса, алты алашқа әйгілі билердің заң шығарудағы біліктілігін дәлелдеп берді.
Ертеден бері Қазақ хандығындағы сот әділдігін жүргізуде «жарғы» сөзі көп мағынада қолданылған. «Жарғы» – шешім, «жарғышы» – судья. Әбден тілсіңді болған «Қара қылды қақ жарған» деген даналық сөзді талдап көрейік. Қара қыл – өте жіңішке, оны екі жағына артық-кем жібермей тең жарып беру – ең әділ бидің ғана қолынан келер имандылық ісі.
Қазақ хандығының Ата заңы іспетті мемлекеттік зор құқықтық беделге ие болған «Жеті Жарғының» атауында осындай тереңнен келе жатқан тарихи сабақтастық бар.
1995 жылдың 30-тамызында қабылданған қазіргі күнгі Конституцияға келетін болсақ, мұнда ең негізгі құндылық ретінде адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары белгіленген. Адамның құқығы болмаса, жалпы адамның өзі де өмір сүре алмайтындығы да рас. Конституцияның баптарының үштен бірі адамның құқықтары, бостандықтары мен міндеттерін бекітетіндігі жалпы мемлекет үшін адамның ең жоғарғы сатыда тұрғандығын көрсетеді. Кез-келген азамат өзінің заңды мүдделерін Ата заңда белгіленген тәртіп бойынша, яғни, сот билігінің көмегімен қорғай алады.
Ал сол құқықтарды қорғаушы сот билігіне келетін болсақ, аталмыш билік тармағының құрылымы, өкілеттігі мен қызметін реттейтін толыққанды нормативті-құқықтық заңнама қалыптастырылған. Біздің еліміздің дамуындағы басты мақсаттардың бірі құқықтық мемлекет болса, осы тұрғыда бірталай шаруа істеліп, сот жүйесінің тәуелсіз әрі нақты басқару құралдарына ие болуы үшін құқықтық негіз жасалып отыр.
Заң шығарушы, атқарушы және сот билігі арасындағы қарым-қатынас тек қана заңмен реттелген тәртіпте болуы тиіс екендігі құқықтық нормалармен бекітілген. Бұл орайда әрбір іс бойынша шешім шығару барысында сот билігінің өкілі – судья тек қана Заңға бағынып, соған ғана негізделуі қажет екендігі де қазіргі күнгі тайға таңба басқандай. Ал заңмен бекітілген билікті дұрыс жүзеге асыра білу судьяның біліміне және өмірлік тәжірибесіне байланысты екендігі анық.
Еліміздің еркіндігі мен тәуелсіздігіне, бостандығы мен татулығына салиқалы қызмет көрсетіп келе жатқан Конституциямыздың келешегі бұдан да зор. Осы он бес жыл ішінде Ата заңымыз демократиялық мемлекет құру жолында еліміз бойынша жүргізілген құқықтық реформалардың жүзеге асуына және ойдағыдай дамуына тыңғылықты үлес қосты. Конституцияның алғашқы бетіндегі: «адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына» деп көрсетілуі – әр азаматтың мерейін өсіретін киелі ұғым.