Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің қазыналы байлығы саналатыны белгілі. Өйткені мақал-мәтелде халықтың дүниетанымы, өмірге көзқарасы, философиясы, өзге де мәселелер кеңінен көрініс табады. Мақал-мәтелдер қашанда белгілі бір ойды жеткізеді, әлдебір нәрселерден сақтандырады, бір сөзбен айтқанда, адамның тал бесіктен жер бесікке дейінгі өміріне азық болатын даналық ғибратындай жол көрсетіп тұрады. Мақал-мәтелді біліп өскен, соның мәйегін жастайынан құлағына құйып өскен бала өсе келе алды-артын ойлауға машықтанып, дұрыс шешім қабылдауға, қиындықты еңсеруге дағдыланады. Мақал-мәтел әр халықта бар.
Бұл дүниежүзі елдерінің барлығына тән деп айта аламыз. Олардың арасында барша әлемге ортақ болып кеткен мақалдар да кездеседі, сондай-ақ әр халықтың өзіне ғана тән мақал-мәтелдері де ұшырасады. Бұл мәселелерді біз салыстыру кезінде танып-білеміз. Салт-дәстүрі ұқсас, ділі бір, діні бір түркі халықтарының мақал-мәтелдері де мағына жағынан, сөздік, сөйлемдік құрылым жағынан ұқсас болып келетінін байқау қиын емес. Енді соның барлығына рет-ретімен тоқталайық.
Қазақ және ұйғыр тілдеріндегі ұқсас әрі ортақ мақал-мәтелдерді басқаларынан бөліп алып, салыстыра қарастыруымыздың мақсаты — бұл тілдердің туыстық жақындығынан ғана емес, мүмкін болғанынша сол тілдерде сөйлеуші Орта Азия халықтарының ең көнелерінен саналатын ұйғырлар мен қазақтардың рухани, мәдени, тарихи жақындығын да осы мақал-мәтел негізінде анықтай түсу. Мағынасы мен құрам-құрылымы жағынан толық сәйкес болып келетін абсолютті (толық) ұқсастыққа жататын мақал-мәтелдер: Адам адаммен адам (қазақша); Адәм адәм билән адәм (ұйғырша); Асы піспестің қазаны оттан түспес (қазақша); Еши пишмасниң қазини оттин чүшмәс (ұйғырша). Компоненттерінде азды-көпті өзгерістер бар, бірақ мазмұны ұқсас мақал-мәтелдерге мыналарды жатқызар едік:
Ат айналып қазығын табар, Су айналып жазығын табар (қазақша); Ат айлинип оқурини тапиду, Мусапир айлинип юртини тапиду (ұйғырша); Ағайын тату болса — ат көп, Абысын тату болса — ас көп (қазақша); Ағинә инақ болса — ат тола, Игичә-сиңил инақ болса – аш тола (ұйғырша)
Құрылымы, құрамы өзгеше, бірақ екі халықта да мазмұны өзара ұқсас болып келетін мақал-мәтелдер. Мысалы, қазақтың «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» деген мақалына ұйғырдың «Бир бекарчи миңни бекар қилур» мақалы мәндес келеді. Екі тілдегі мақалдың беретін ортақ мағынасы — бір нәрсенің көпке теріс әсер етуі.
Жылда күн суытып қараша келісімен аққулар Ақтауға орала бастайды.Табиғаттың әсем жаратылысы, құстың төресі аққулар жайлы аңыздар көп.
Аққу – ежелгі, өмірдің өзгерістеріне тез үйренетін құс. Аққу – қазтәрізділер тобына жатады. Қай жерде су болса, сонда аққу өмір сүреді.
Дүниежүзі бойынша 150 түрі кездеседі. Қазақстан суларында оның екі түрі – сұңқұлдақ аққу және сыбырлақ аққу тіршілік етеді. Аққулар ұзақ өмір сүретін, өте әдемі, көптеген ақын-жазушылардың шығармасыны арқау болған құстар. Олар сонымен қатар, ұша алатын үлкен құстар қатарына да жатады.
Аққудың тусі ақ, салмағы 12-13 килограмға дейін жететін ірі құс. Қорегін іздегенде үйректер сияқты су астына сүңги алады. Кейбір аққу түрлері өзінің ұзын мойының арқасында 1м тереңдіктегі су өсімдіктерімен қоректенеді.
Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінің қазыналы байлығы саналатыны белгілі. Өйткені мақал-мәтелде халықтың дүниетанымы, өмірге көзқарасы, философиясы, өзге де мәселелер кеңінен көрініс табады. Мақал-мәтелдер қашанда белгілі бір ойды жеткізеді, әлдебір нәрселерден сақтандырады, бір сөзбен айтқанда, адамның тал бесіктен жер бесікке дейінгі өміріне азық болатын даналық ғибратындай жол көрсетіп тұрады. Мақал-мәтелді біліп өскен, соның мәйегін жастайынан құлағына құйып өскен бала өсе келе алды-артын ойлауға машықтанып, дұрыс шешім қабылдауға, қиындықты еңсеруге дағдыланады. Мақал-мәтел әр халықта бар.
Бұл дүниежүзі елдерінің барлығына тән деп айта аламыз. Олардың арасында барша әлемге ортақ болып кеткен мақалдар да кездеседі, сондай-ақ әр халықтың өзіне ғана тән мақал-мәтелдері де ұшырасады. Бұл мәселелерді біз салыстыру кезінде танып-білеміз. Салт-дәстүрі ұқсас, ділі бір, діні бір түркі халықтарының мақал-мәтелдері де мағына жағынан, сөздік, сөйлемдік құрылым жағынан ұқсас болып келетінін байқау қиын емес. Енді соның барлығына рет-ретімен тоқталайық.
Қазақ және ұйғыр тілдеріндегі ұқсас әрі ортақ мақал-мәтелдерді басқаларынан бөліп алып, салыстыра қарастыруымыздың мақсаты — бұл тілдердің туыстық жақындығынан ғана емес, мүмкін болғанынша сол тілдерде сөйлеуші Орта Азия халықтарының ең көнелерінен саналатын ұйғырлар мен қазақтардың рухани, мәдени, тарихи жақындығын да осы мақал-мәтел негізінде анықтай түсу. Мағынасы мен құрам-құрылымы жағынан толық сәйкес болып келетін абсолютті (толық) ұқсастыққа жататын мақал-мәтелдер: Адам адаммен адам (қазақша); Адәм адәм билән адәм (ұйғырша); Асы піспестің қазаны оттан түспес (қазақша); Еши пишмасниң қазини оттин чүшмәс (ұйғырша). Компоненттерінде азды-көпті өзгерістер бар, бірақ мазмұны ұқсас мақал-мәтелдерге мыналарды жатқызар едік:
Ат айналып қазығын табар, Су айналып жазығын табар (қазақша); Ат айлинип оқурини тапиду, Мусапир айлинип юртини тапиду (ұйғырша); Ағайын тату болса — ат көп, Абысын тату болса — ас көп (қазақша); Ағинә инақ болса — ат тола, Игичә-сиңил инақ болса – аш тола (ұйғырша)
Құрылымы, құрамы өзгеше, бірақ екі халықта да мазмұны өзара ұқсас болып келетін мақал-мәтелдер. Мысалы, қазақтың «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» деген мақалына ұйғырдың «Бир бекарчи миңни бекар қилур» мақалы мәндес келеді. Екі тілдегі мақалдың беретін ортақ мағынасы — бір нәрсенің көпке теріс әсер етуі.
Жылда күн суытып қараша келісімен аққулар Ақтауға орала бастайды.Табиғаттың әсем жаратылысы, құстың төресі аққулар жайлы аңыздар көп.
Аққу – ежелгі, өмірдің өзгерістеріне тез үйренетін құс. Аққу – қазтәрізділер тобына жатады. Қай жерде су болса, сонда аққу өмір сүреді.
Дүниежүзі бойынша 150 түрі кездеседі. Қазақстан суларында оның екі түрі – сұңқұлдақ аққу және сыбырлақ аққу тіршілік етеді. Аққулар ұзақ өмір сүретін, өте әдемі, көптеген ақын-жазушылардың шығармасыны арқау болған құстар. Олар сонымен қатар, ұша алатын үлкен құстар қатарына да жатады.
Аққудың тусі ақ, салмағы 12-13 килограмға дейін жететін ірі құс. Қорегін іздегенде үйректер сияқты су астына сүңги алады. Кейбір аққу түрлері өзінің ұзын мойының арқасында 1м тереңдіктегі су өсімдіктерімен қоректенеді.