Адам еместі, ең бірінші, надансың ел дәстүрін қорлаған. Нақ мынадай қасиетсіз оқиға бұрын қазақ топырағында болмаған.
Шығарма үзіндісін оқи отырып, кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасау үшін, біз сөйлемді бірінші бөлегіне тартып, оны бөлу қажет. Сонда, кейіпкердің іс-әрекетіне талдауды атаулы жасау үшін, оның іс-әрекетін түсінуді мұғалім шығармен жасауымыз керек. Бірге келісімізді анықтаймыз:
Ең бірінші сөйлеміміз – "Адам еместі". Біз осы сөйлемнің арқасынан басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын жасаймыз. "ең бірінші" дегеніміз "бірінші" арқылы қазақ тілінің аудармасындағы түсінікті анықтаймыз.
Екемізге дейінгі сөйлеміміз – "надансың". Біз осы сөйлемнің арқасынан да, басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын орналастырамыз. "надансың" дегеніміз қазақ тілінің "саған" сөзінен кейінгі набереді.
Келесі сөйлеміміз – "ел дәстүрін қорлаған". Біз осы сөйлемнің арқасынан да, басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын орналастырамыз. "ел дәстүрін қорлаған" дегеніміз қазақ тілінің "елдің дәстүрін сақтап күтіп" сөздерінен кейінгі набереледі.
Тағы монымен жалалы сөйлеміміз – "Нақ мынадай қасиетсіз оқиға". Біз осы сөйлемнің арқасынан да, басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын орналастырамыз. "Нақ мынадай қасиетсіз оқиға" дегеніміз "мүлде болмас маған берген оқиға" деген мағынасын табуға байланысты.
Соның артында, біз 5-6 сөйлемге дейінгі бәрін жасаймыз. Кез-келген сөйлемді тартып, артықмен көрсеткеніміз кез-келген сөйлемге толық негізін құрастырамыз. Уақытша "Шығарма үзіндісін оқи отырып" деген сөйлемдің көпшілігін қалдыру жолында немесе сөйлемді қайта анықтай алмайтын түсіндіктерді, сөздерді көрсетеміз.
Сонымен жалғыз Шығарма үзіндісін анықтау үшін "кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасаңыз" деген сөйлемді анықтайды. Жасауға бастаймыз:
Морфологиялық талдау шақырылған мәтіндегі етістікті анықтау үшін оқушының оқулықты түсіну қабілетін арттыру мақсатымен, алған грамматикалық білімнің, оны іске қосу, маданиятты дамыту туралы дайындалу деңгейін анықтау мақсатымен орындалады. Морфологиялық талдауда оқушылар бірінші жолды өздеріне көмек көрсету үшін тегістер мен сілтемелермен жабдықталады.
Мәтінге тапсырманы анықтайтын етістікті анықтау үшін сөйлемнің морфологиялық құрамын анықтаңыз. Мысалы:
Мысал
«Қарлар алдында сені ойлап көремін».
Бұл сөйлемде ескерілген сөздердің морфологиялық құрамын білу үшін осы сөйлемді морфемаларға бөлу керек:
а) Қарлар адамның тұрған юмшылығын білдіреді. «Қар» сөзі – номиналды морфема, «лар» – шешім морфемасы.
б) Алдында сөйлемнің ішінде тұратын «нің» морфемасы – іздеуіші морфемасы.
в) Ойлап – сөйлемнің ойлау түрін көрсетеді.
г) Сени – номиналды морфема. «Сен» сөзі – номинал морфемасы, «і» шешім морфемасы.
Мәтінге тапсырыс тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтауға арналған жалпы алгоритм:
1. Мәтіндегі тапсырма тақырыбын бойынша оқу.
2. Мәтіндегі етістікті анықтау үшін, оқырманны тура, бұрыштың мөлшерін бекіту.
3. Мәтіндегі мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтау өзгерту жолын табуға көмек көрсететін шығармаларды табу.
4. Мәтінге тапсырма тақырыбы бар кезде, оқушыға осы тақырыптартушы жағдайды сұрау тапсыр.
5. Осы тақырыптартушының көмегімен, оқушы мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтау жасайды.
6. Мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтайды.
7. Оқушы мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтау жасағанын тексереді.
Морфологиялық талдау шақыру пәнінің мақсаты оқушының мағлұматын жақсарту және үйренудің тиісті өзара байланысын дамыту болып табылады. Оқушы тілінде, грамматикалық тектеріліктерде талдамайды, сөздерарасындағы зат-арқылы заманушыларды қуралынаeтыру мүмкіндігін туындатады және орнатып жататынын байқайды. Дереке мен морфикалық талдау үлгісі оқушының морфемаларға бөліппін, оларды қабылдау және анықтау нысанын қалыптастырады, сәйкестендіреді.
Шығарма үзіндісін оқи отырып, кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасау үшін, біз сөйлемді бірінші бөлегіне тартып, оны бөлу қажет. Сонда, кейіпкердің іс-әрекетіне талдауды атаулы жасау үшін, оның іс-әрекетін түсінуді мұғалім шығармен жасауымыз керек. Бірге келісімізді анықтаймыз:
Ең бірінші сөйлеміміз – "Адам еместі". Біз осы сөйлемнің арқасынан басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын жасаймыз. "ең бірінші" дегеніміз "бірінші" арқылы қазақ тілінің аудармасындағы түсінікті анықтаймыз.
Екемізге дейінгі сөйлеміміз – "надансың". Біз осы сөйлемнің арқасынан да, басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын орналастырамыз. "надансың" дегеніміз қазақ тілінің "саған" сөзінен кейінгі набереді.
Келесі сөйлеміміз – "ел дәстүрін қорлаған". Біз осы сөйлемнің арқасынан да, басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын орналастырамыз. "ел дәстүрін қорлаған" дегеніміз қазақ тілінің "елдің дәстүрін сақтап күтіп" сөздерінен кейінгі набереледі.
Тағы монымен жалалы сөйлеміміз – "Нақ мынадай қасиетсіз оқиға". Біз осы сөйлемнің арқасынан да, басқа қазақ тілінің дөрес наберелі жаттығуын орналастырамыз. "Нақ мынадай қасиетсіз оқиға" дегеніміз "мүлде болмас маған берген оқиға" деген мағынасын табуға байланысты.
Соның артында, біз 5-6 сөйлемге дейінгі бәрін жасаймыз. Кез-келген сөйлемді тартып, артықмен көрсеткеніміз кез-келген сөйлемге толық негізін құрастырамыз. Уақытша "Шығарма үзіндісін оқи отырып" деген сөйлемдің көпшілігін қалдыру жолында немесе сөйлемді қайта анықтай алмайтын түсіндіктерді, сөздерді көрсетеміз.
Сонымен жалғыз Шығарма үзіндісін анықтау үшін "кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасаңыз" деген сөйлемді анықтайды. Жасауға бастаймыз:
Шығарма: "кейіпкердің іс-әрекетіне"
Үзіндіс: "талдау"
Жалалы сөйлем: "жасаңыз"
Сол сөйлемге байланысты рәсімдеу жасайды:
"Шығарма үзіндісін оқи отырып, кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасаңыз."
Толық жауабы бұдан ибарет деп айтып жатырмыз.
Мәтінге тапсырманы анықтайтын етістікті анықтау үшін сөйлемнің морфологиялық құрамын анықтаңыз. Мысалы:
Мысал
«Қарлар алдында сені ойлап көремін».
Бұл сөйлемде ескерілген сөздердің морфологиялық құрамын білу үшін осы сөйлемді морфемаларға бөлу керек:
а) Қарлар адамның тұрған юмшылығын білдіреді. «Қар» сөзі – номиналды морфема, «лар» – шешім морфемасы.
б) Алдында сөйлемнің ішінде тұратын «нің» морфемасы – іздеуіші морфемасы.
в) Ойлап – сөйлемнің ойлау түрін көрсетеді.
г) Сени – номиналды морфема. «Сен» сөзі – номинал морфемасы, «і» шешім морфемасы.
Мәтінге тапсырыс тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтауға арналған жалпы алгоритм:
1. Мәтіндегі тапсырма тақырыбын бойынша оқу.
2. Мәтіндегі етістікті анықтау үшін, оқырманны тура, бұрыштың мөлшерін бекіту.
3. Мәтіндегі мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтау өзгерту жолын табуға көмек көрсететін шығармаларды табу.
4. Мәтінге тапсырма тақырыбы бар кезде, оқушыға осы тақырыптартушы жағдайды сұрау тапсыр.
5. Осы тақырыптартушының көмегімен, оқушы мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтау жасайды.
6. Мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтайды.
7. Оқушы мәтінге тапсырма тақырыбы бар мәтіндегі етістікті анықтау жасағанын тексереді.
Морфологиялық талдау шақыру пәнінің мақсаты оқушының мағлұматын жақсарту және үйренудің тиісті өзара байланысын дамыту болып табылады. Оқушы тілінде, грамматикалық тектеріліктерде талдамайды, сөздерарасындағы зат-арқылы заманушыларды қуралынаeтыру мүмкіндігін туындатады және орнатып жататынын байқайды. Дереке мен морфикалық талдау үлгісі оқушының морфемаларға бөліппін, оларды қабылдау және анықтау нысанын қалыптастырады, сәйкестендіреді.