-СЫНЫШ (БЖБ №4). ЖИЫНТЫҚ БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР «Спорт және денсаулык күтімі» болiмi бойынша токеандык жиынтык бағалау ОҚЫЛЫМ. Тапсырма. Мәтінді окып, томендегi тапсырмаларды орынданыз. Данкты балуан,казактан шыккан тунгыш Олимпиада чемпионы-Жаксылык Үшкемпіров 5 бiрдей медалін жергiлiктi өлкетану мұражайына табыс етті.Әлем және Маскеу Олимпиадасынын чемпионы-Жаксылык Үшкемпіров 1968 жылы Семейдегi малдәрiгерлiк институтына окуга түсiп алгашкы жаттыгуларын осында бастаган. 6 жыл осы калада турып,отбасылы болды.Айта кетейік,бiр гасырдан артык тарихы бар бул мұражайга кезінде хакім Абай да оз заттарын сыйга тарткан. «Осы жерден осiп-өніп,улкен шынга шыкканыма олимпиада денгейiнiн алтын медалін алуга киелі жерден шытып,соншама атакты жерге жеткенiме мен мын да бiр ракмет айтамын! Бүгінгі менің тапсырып отырган медальдарымнын барлыгы да ос жерге,кейiнгi урпакка улгi болса осындай біз сиякты әлемнiн Олимпиада чемпионы шыгып,казак елiнiн кiм екенiн дуниежүзіне танытса,одан артык бакыт жок!»,-дейді Олимпиада чемпионы Жаксылык Ушкемпіров. 1.Мәтінге такырып кой. 2. Мәтіннен құрмалас сөйлемдердi тауып жаз. 3. Мәтінге байланысты 3 сураулы сойлем курастыр
Терек — тез өсетін ағаш, биіктігі 45 метрге дейін барады. Көбінесе 60-80 жыл, тек
кейбір түрлері 120-150 жыл өмір сүреді. Табиғатта 110-ға жуық түрі бар.
Будандастыру арқылы теректің тез өсетін көп түрлері алынған. Тез өсетін қасиетіне
байланысты көгалдандыруда кеңінен қолданылады. Аналық терек мамыр-маусым
айларында мамық шығарып, жер-көкті ластайды, әрі терек мамығына аллергиясы
бар адамдарға қиындық туғызады. Сондықтан көгалдандыруда мамық
шығармайтын аталық теректерді пайдаланған жөн. Ерте көктемде жапырағы
шықпай тұрып, сырға секілді ақ гүл жарады. Жапырағы — жұмыртқа пішіндес,
жиектері аратісті. Терек (лат. Pópulus) – тал тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын ағаштар. Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Өзен жайылмасында, далалық жерлерде, тау
етегінде, бұта арасында өсетін 15 түрі (ақ терек, қара терек мырза терек, т.б.) бар. Бұтақ
шоғыры пирамида пішіндес. Жапырағы жалпақ, сағақты келген, ромбыға не қандауырға
ұқсайды. Гүлі қос үйлі, гүл сырғасы (ұзындығы 3 – 15 см), салбырап ілініп тұрады, онда
аталығы не аналығы ғана болады, жел арқылы тозаңданады. Негізінен, жапырағы
шыққанша гүлдейді. Тұқымынан және атпа тамырынан, шыбығынан көбейтіледі.
-Сәлем Меруерт! -Сәлем Алма -Меруерт,сен маған көмектесе аласың ба? Бізде жақында ашық сабақ өтеді,мұғалім бізге Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов туралы біліңдер-деп айтты -Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия; 1835, Қостанай облысы Сарыкөл ауданы Құсмұрын жері — 10 сәуір 1865, Көшентоған, Жетісу) — қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ,ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен. -Өте қызық екен. -Қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Европа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді. -Сен бұның бәрін қайдан білесін? -Маған атам түсіндірген. -Көп рахмет!Сау бол!Келесі кездескенше. -Сау бол!
кейбір түрлері 120-150 жыл өмір сүреді. Табиғатта 110-ға жуық түрі бар.
Будандастыру арқылы теректің тез өсетін көп түрлері алынған. Тез өсетін қасиетіне
байланысты көгалдандыруда кеңінен қолданылады. Аналық терек мамыр-маусым
айларында мамық шығарып, жер-көкті ластайды, әрі терек мамығына аллергиясы
бар адамдарға қиындық туғызады. Сондықтан көгалдандыруда мамық
шығармайтын аталық теректерді пайдаланған жөн. Ерте көктемде жапырағы
шықпай тұрып, сырға секілді ақ гүл жарады. Жапырағы — жұмыртқа пішіндес,
жиектері аратісті. Терек (лат. Pópulus) – тал тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын ағаштар. Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Өзен жайылмасында, далалық жерлерде, тау
етегінде, бұта арасында өсетін 15 түрі (ақ терек, қара терек мырза терек, т.б.) бар. Бұтақ
шоғыры пирамида пішіндес. Жапырағы жалпақ, сағақты келген, ромбыға не қандауырға
ұқсайды. Гүлі қос үйлі, гүл сырғасы (ұзындығы 3 – 15 см), салбырап ілініп тұрады, онда
аталығы не аналығы ғана болады, жел арқылы тозаңданады. Негізінен, жапырағы
шыққанша гүлдейді. Тұқымынан және атпа тамырынан, шыбығынан көбейтіледі.
-Сәлем Алма
-Меруерт,сен маған көмектесе аласың ба?
Бізде жақында ашық сабақ өтеді,мұғалім бізге Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов туралы біліңдер-деп айтты
-Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия; 1835, Қостанай облысы Сарыкөл ауданы Құсмұрын жері — 10 сәуір 1865, Көшентоған, Жетісу) — қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ,ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен.
-Өте қызық екен.
-Қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Европа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді.
-Сен бұның бәрін қайдан білесін?
-Маған атам түсіндірген.
-Көп рахмет!Сау бол!Келесі кездескенше.
-Сау бол!