Жыламагъан балагъа емшек бермейдi. Дятя не плачет, мать не разумеет
Ата - аскъар тау, Ана - бауырындагъы буълакъ, бала - жагъасындагъы къуъракъ Отец - неприступная гора, мать - родник у подножия горы, дитя - тростник, растущий на берегу реки
Анасын коьріп къызын ал Возьми замуж дочь, прежде узнав, кто ее мать.
Агъайыннынъ алтын сарайынан ананынъ жыртыкъ лашыгъы артыкъ Дырявый шалаш матери лучше, чем золотой дворец родичей
Аькесіз жетім - жартылай жетім, шешесіз жетім - буьтін жетім Сирота без отца - полусирота, сирота без матери круглая сирота
Ананъды Меккеге уьш аркъалап барсанъ да, къарызынънан къуътыла алмайсынъ Даже если трижды мать на себе в Мекку перевезешь - с долгом перед ней не рассчитаешься
Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер. Ворона называет своего ребенка беленьким, ежик называет детеныша мягоньким.
Ананың көңлі балада, баланың көңлі далада. Мать думает о ребенке, ребенок - об улице.
Ананың сүті - бал, баланың тілі бал. Материнское молоко - мед, детский лепет - мед.
Ата - асқар тау, ана - бауырдағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ. Отец - высокая гора, мать - родник у подножья, ребенок - камыш у берега.
«Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз...» - деп, айқындап берді. Осындағы «Адам болу, оған тезірек жетуге, асығуға ұмтылатын бес нәрсе не?» деген сұраққа Абай: «Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым ойлап қой - Бес асыл іс, көнсеңіз...» - деп, кесімді, тұжырымды жауап береді. Шын мәнінде нағыз адам болу үшін жағымды жақсы қасиеттер, жақсы сипаттар - адамдық, әділеттілік, достык,махаббат,ар-намыс, сабырлылық, батырлық т. б. толып жатыр. Осылардың ішінен ақын жастардың бойындағы адамгершіліктің негізгі қасиеттері,«Бес асыл іс»: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым туралы даналық ой қозғауының өзіндік мәні бар. Талап. Абай Қырық төртінші сөзін «А ң ең жаманы - талапсыз» деп бастайды да, талаптың да түрлері кеп болатынын баяндайды. Талаптың ішіндегі ең зоры - бір өнерді таңдап, содан нәтиже шығармай тынбаушылық. Ақын жастарға өнер үйренетін кітаптарды оқуға, бірақ мұратты кітап бетінен емес, өмірден іздеуге кеңес береді. Абайдың түсіндіруінше талапсыздықтың түрлері - ынтасыздық, ықылассыздық, жігерсіздік. «Керек іс бозбалаға - талаптылық, Әр түрлі өнер, мінез, жақсы қылық. Кейбір жігіт жүреді мақтан көйлеп, Сыртқа пысық келе» - дей келе, талапсыз адам ғылымға, болашаққа, өз өміріне жол сала алмайтынын ескертеді. Еңбек. Бүл дүниедегі құдіретті күш діни ұғымда құдай болса, ғылыми ұғымдағы бірден-бір жасампаз ұлы күш - Еңбек. Абайдың тұжырымынша әуелі құдайға сиынып, сонан соң өз қайратына сүйеніп еңбек еткен адам нағыз азамат болып саналады. «Адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың», - дейді ақын. Абайдың пікірінше ерінбей еңбек еткен, ізденген, әр нәрсенің жөнін біліп, әрекет еткен кісінің жетпейтін арманы болмайды. «Еңбек қылсаң ерінбей - Тояды қарның тіленбей...» -деген жыр жолдарындағы ақынның байламы бойынша еңбектің негізгі атқаратын қызметі, басты мақсаты - жан сақтау, мал табу, үй-ішін асырау. Терең ой. Адамды адам еткен еңбек болса, сол еңбек дағдысы барысында қалыптасқан адамды барлық жан-жануардан ерекше айырып тұрған екі қасиетті Абай жоғары бағалады. Оның біріншісі - ақыл-ой, екіншісі - сөз. Ойлау - күрделі психикалык процесс, оның мазмұны өте бай, ал ешқандай сөз ойдың барлық байлығын қамтып бере алмайды. Сөз тіл арқылы жүзеге асатын болса, ойлаудың негізгі құралы - ұғым мен пікір болып табылады. Абай «Жапырағы қуарған ескі үмітпен» өлеңінде адам үнемі үздіксіз ойлауы керек, өйткені тек тұрақты ақыл-ой әрекеті ғана кісіні алға бастайды, бірақ ой күнделікті өмірмен байланысты ақиқатты түрде болуы керек деп үйретеді. Ақын мияда қорытылып айтылған өзіндік тиянақты ұғым мен келелі пікірге толы ойлы сөзді құрмет тұтып: «Басында ми жоқ, Өзінде ой жоқ» - деп, ой-пікірсіз сылдыр сөзді адамдарды сынға алады. Қанағат. Абай адамгершілік, иман туралы толғаныстарында «қанағат» ұғымына ерекше мән береді. Ақынның түсіндіруінше қанағат - барға риза болу, місе түту, нысаптан шықпау, нәпсіге ермеу: «Қулық, сұмдық, ұрлыкпен мал жиылмас, Сұм нәпсің үйір болса, тез тиылмас, Зиян шекпей калмайсың ондай істен, Мал кетер, мазаң кетер, ар бұйырмас». Ал, қанағатсыздық - езі тойса да, көзі тоймайтын тойымсыздық, нысапсыздық. Қанағат қарын тойғызса, жалғыз атын сойғызуға жеткізетін қанағатсыздықты ақын: «А қанағатсыздықпен... хайуандардың тұқымын құртты...» деп, мінейді. «Есті кісіні тауып құрметтейін десең, әділет, ұят, нысапқа есті кісі елде жоқ. Қулық, сұмдық, арамдық, амалға өлдің бөрі де есті», - деп, налиды. Рақым. Абайдың пікірінше терең ойдың негізі ми мен ақыл болса, рақымдылықтың негізі жүрек пен сезім. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын мен..әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық..менен шығады» -деп, жүректің қызметіне талдау жасайды. Абайдың тұжырымынша рақымдылық - барлық а өз бауырындай керу, езіне ойлаған жақсылықты өзгеге де жасау.Мейірімсіз, ешкімге жаны ашымайтын қатыгез адамдарды ақын жақсылықтың жауызы, жамандықтың дем берушісі деп бағалайды.
Дятя не плачет, мать не разумеет
Ата - аскъар тау, Ана - бауырындагъы буълакъ, бала - жагъасындагъы къуъракъ
Отец - неприступная гора, мать - родник у подножия горы, дитя - тростник, растущий на берегу реки
Анасын коьріп къызын ал
Возьми замуж дочь, прежде узнав, кто ее мать.
Агъайыннынъ алтын сарайынан ананынъ жыртыкъ лашыгъы артыкъ
Дырявый шалаш матери лучше, чем золотой дворец родичей
Аькесіз жетім - жартылай жетім, шешесіз жетім - буьтін жетім
Сирота без отца - полусирота, сирота без матери круглая сирота
Ананъды Меккеге уьш аркъалап барсанъ да, къарызынънан къуътыла алмайсынъ
Даже если трижды мать на себе в Мекку перевезешь - с долгом перед ней не рассчитаешься
Қарға баласын аппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер.
Ворона называет своего ребенка беленьким, ежик называет детеныша мягоньким.
Ананың көңлі балада, баланың көңлі далада.
Мать думает о ребенке, ребенок - об улице.
Ананың сүті - бал, баланың тілі бал.
Материнское молоко - мед, детский лепет - мед.
Ата - асқар тау, ана - бауырдағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ.
Отец - высокая гора, мать - родник у подножья, ребенок - камыш у берега.