Тақырыб: Еліміздің тарландары Ойтүрткі: Белгілі көркемөнер шеберлерінен кімдерді білесіңдер? Олимпиададан тұңғыш медаль иеленген қазақ баласы кім екенін білеміз бе? ответьте, не пишите какую-нибудь белибирду :с
Қазақстандағы алғашқы «Алтын адам» 1970 жылы, Алматыдан 50 шақырым жерде, Ыстыққа дейін 6 метр 60 метр биіктікке жеткен Есік маңы қазбасының нәтижесінде табылды. Аралаған бұл жердегі скелеттік сүйектердің күйіне сәйкес, археологтар 18 жасында жерленген көне адамның шамамен жасын анықтады.
Қабірде киімге, аяқ киімге және бас киімге, сондай-ақ алтын сақиналар, мүсінше, қола және алтын қару-жарақ пен түрлі кемелерге тігілетін алтын жалатылған төрт мыңнан астам зергерлік бұйымдар табылды. Дегенмен, жауынгер ер адам немесе әйел болған ба, отандық ғалымдар әлі де таласады.
№2 «Алтын адам»
1999 жылдың қазан айында қазақтың «алтын адамы» жалғыз қалды: Атырау даласында Аралтуба қорғанының қазбалары нәтижесінде ғалымдар сарматтық көшбасшы мен оның әйелі қалдықтарын анықтады.
Бұл көшбасшы болғанына күмән келтірмей, археологтар пайда болмады. Көптеген ғасырлар бұрын өмір сүрген жауынгердің барлық киімдері әртүрлі конфигурациялардағы алтын пластиналармен және металдан жасалған плиталармен тығыз байланысты болды, олар Қазақстандағы екінші Алтын адамның ашылуын дереу жариялады. Жауынгердің жанындағы ашылған қарақұйрықтың қылышы дәл сол кездегі біздің дәуіріміздің 1-ші ғасырында ойластырылғаннан гөрі, солтүстік-шығыс Каспийдің сарматиялықтары арасында дамастық болат пайда болды.
№3 «Алтын адам»
Қазақстандық археологтардың сезімтал ашылуы 2003 жылы - патша патшалығының (Чиликтің) ең ірі қорғанының түбінде, онда ондаған алтын бұйымдар табылған. Археологтар үшінші «алтын адам» табылған деп мәлімдеді.
Бірақ егер Ыстықкөлдегі «Алтын адам» тізбекті пошта киген болса, яғни ол жауынгер болған болса, патшаның алқабындағы «Алтын адам» дәл патша еді. Ондағы барлық әшекейлер алтын құюдан жасалған. Олардың барлығы жоғары сапалы. Бұл басқа да көптеген мазарларда, алтын сияқты, сондай-ақ көгілдір көгалдарға салынған алтын фольгамен жабылған ағаш емес.
Экспедицияны тарих ғылымдарының докторы, профессор, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология және этнография кафедрасының меңгерушісі Абдеш Төлеуенов басқарды.
Көкпар - көкпарда «Дода және жеке тартыс» аталатын екі түрлі әдіс қазақ арасында көп қолданылады. Екеуінде де ат пен жігіт сынға түседі. Қазір көп жерде дода тартыс қана ойналып жүр. Жеке тартыс әдісі ұмытылған не іске қосылмаған. Көкпардың бұл түрі көреременді қызыққа бөлейтін әдіс. Жеке тартыстың шарты бойынша қарсылыстар өз тобынан екі-екіден тартыскерлер шығарады. Сайланған төрт жігіт өздерінің қайрат-күшін елге танытады. Тартылатын серкені бір бала өңгеріп алып, алдын ала сарапшылар белгілеген бір жарым шақырымдай жерге апарып тастайды.Тартысқа шыққан жігіттер серкеге барғаннан кейін таласа-тармаса тұрып, жерден іліп алу амалын жасайды. Қайсысы бұрын іліп алса, тақымына басып, қарсыласына ырық бермеуге тырысады. Ол да жармасып, бос сирақты тақымға басып, тартыса бастайды. Серіктері жолдастарын жебейді. Қайсысы көкпарды жұлып алса, серігіне береді. Ол топқа қарай ала қашады. Қарсыласы қуалайды. Жетіп ұстаса, қайта тартысады. Сөйте-сөйте көрерменге жақындайды. Осы арада көкпарды жұлып алған жігіт тез қимылдап, қарсылас топқа апарып тастайды. Ал аты ұшқыр , жүйрік жігіттер түптегі тартыста-ақ лақ қолына тисе, жеткізбей кетуі мүмкін. Көкпар тартуға араласа алмайтын қартттар, балалар көкпаршы жігіттердің осы ойынынан ләззат алады. Жүйрік атпен мықты жігіттің қайратына сүйсінеді. Біраздан кейін серкенің терісі жыртылып, сүйегі сөгіле бастайдыда, ел жапа-тармағай тартысқа кіріседі. Бұл дода деп аталады. Мұнда да мықты жігіттермен жақсы ат көзге түседі. Мықты жігіттер жүйрік атты жігіттерге топтан көкпарды шығарып береді. Олар ала қашып, ерекше бір жақсылығы бар үйге апарып тастайды. Салт бойынша ол үй жаңа көкпар береді. Осыдан арғы көкпардың бәрі дода әдісімен өтеді.
Аударыспақ – салт аттылардың бірін-бірі ер үстінен аударып алу сайысы. Бұл ойынға қайрат-күші мол, батыл да төзімді, шапшаң қимылдап, ат құлағында ойнай білетін жігіттер қатысады. Ежелгі заманнан келе жатқан бұл ойын жаугершілік кезінде найза ұстап, қылыш шабатын жауынгерге қажетті қасиеттерді қалыптастырған. Аударыспақ кәзіргі кезде де шопандар тойында, мерекелерде спорт ойынның бір түрі ретінде көрсетіліп жүр.
Қыз қуу ойыны бір тегіс, жұмсақ топрақты жазық жерде өткізіледі. Мәренің қашықтығы 300 метрдей, ені 30-40 метрдей жер болуы шарт. Ойын өтетеін алаңнан қарама-қарсы жағында, бұрылыста жалауша қадалған бақылау пункті болады. Қызбен жігіттен екі-екіден жұптар жасақталады. Сөре желісінде қыз жігіттен 15 метрдей алда тұрады. Төрешінің белгісі бойынша ойыншылыр бір мезетте сөреден шаба жөнеледі. Ойының шарты бойынша қыз бұрылысқа бірінші болып жетуі керек. Егер жігіт бұрылысқа дейін қызды қуып жетсе, жеңімпаз ретінде қызды құшақтап, сүюге міндетті. Ал жігіт оған үлгермей қалса, бұрылыстан қайта шапқанда қыз көрермендердің гулеп қостауы үстінде шабандоз жігітті қамшының астына алады. Екеуі де осы жарыс үстінде өздерінің тапқырлыған, сынаптай сырғыған ептілікті, шабандоздық шеберлікті таныты білулері керек.
Күрес-қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан, ұзақ тарихы бар ойын. Адамның жеке күш-қайраты сынға салынады.Бұл тұста ел жастарды «Күш – атасын танымас» деп қайрайды. Бұл күштілерді дарақылыққа итермелеу емес. Жігіттер сайыс майданына түскен кіммен болса да тайсалмай күресуге тиіс. Қарсыласқысы келгеннен аянбау керек. Курес қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталып келеді. Халық оның тәлімдік маңызына ерекше көңіл боліп, дәріптеген.
Мойын арқан - жекпе –жек күш сынасатын ежелгі халық ойыны. Жігіттер тойда, жазғы сауықта сайысқа түседі. Көгал алаң таңдалады. Ұзын арқанның екі ұшы тұйықталып түйіледі. Алаңның ортасынан белгі үшін белдеу сызық сызылады. Қос қанаттан ұзындығы тепе-тең мөлшерде сайыскерлер тұратын меже белгіленеді. Сайысқа қалаушылардың бәрі түседі. Сарапшылыр олардың шама-шарқын мөлшерлеп, теңдесімен тартысқа түсіреді. Ойынды басқарушы тұйықталған арқанды сайыскерлердің мойнына кигізіп, екі саласын қолтықтың астынан өткізеді де, тартысушыларды жерге тағандатып қояды. Белгі берілгенде екеуі екі жаққа қарай тартуы керек. Дайындық шаралары біткеннен кейін бастаушы тартысқа рұқсат етеді. Сайыскерлер бірін-бірі шегіншектетіп сүйрей жөнеледі. Алаң ортасындағы белдеу сызықтан қарсыласын шегіншектете сүйреп өткізген сайыскер женеді.
Қазақстандағы алғашқы «Алтын адам» 1970 жылы, Алматыдан 50 шақырым жерде, Ыстыққа дейін 6 метр 60 метр биіктікке жеткен Есік маңы қазбасының нәтижесінде табылды. Аралаған бұл жердегі скелеттік сүйектердің күйіне сәйкес, археологтар 18 жасында жерленген көне адамның шамамен жасын анықтады.
Қабірде киімге, аяқ киімге және бас киімге, сондай-ақ алтын сақиналар, мүсінше, қола және алтын қару-жарақ пен түрлі кемелерге тігілетін алтын жалатылған төрт мыңнан астам зергерлік бұйымдар табылды. Дегенмен, жауынгер ер адам немесе әйел болған ба, отандық ғалымдар әлі де таласады.
№2 «Алтын адам»
1999 жылдың қазан айында қазақтың «алтын адамы» жалғыз қалды: Атырау даласында Аралтуба қорғанының қазбалары нәтижесінде ғалымдар сарматтық көшбасшы мен оның әйелі қалдықтарын анықтады.
Бұл көшбасшы болғанына күмән келтірмей, археологтар пайда болмады. Көптеген ғасырлар бұрын өмір сүрген жауынгердің барлық киімдері әртүрлі конфигурациялардағы алтын пластиналармен және металдан жасалған плиталармен тығыз байланысты болды, олар Қазақстандағы екінші Алтын адамның ашылуын дереу жариялады. Жауынгердің жанындағы ашылған қарақұйрықтың қылышы дәл сол кездегі біздің дәуіріміздің 1-ші ғасырында ойластырылғаннан гөрі, солтүстік-шығыс Каспийдің сарматиялықтары арасында дамастық болат пайда болды.
№3 «Алтын адам»
Қазақстандық археологтардың сезімтал ашылуы 2003 жылы - патша патшалығының (Чиликтің) ең ірі қорғанының түбінде, онда ондаған алтын бұйымдар табылған. Археологтар үшінші «алтын адам» табылған деп мәлімдеді.
Бірақ егер Ыстықкөлдегі «Алтын адам» тізбекті пошта киген болса, яғни ол жауынгер болған болса, патшаның алқабындағы «Алтын адам» дәл патша еді. Ондағы барлық әшекейлер алтын құюдан жасалған. Олардың барлығы жоғары сапалы. Бұл басқа да көптеген мазарларда, алтын сияқты, сондай-ақ көгілдір көгалдарға салынған алтын фольгамен жабылған ағаш емес.
Экспедицияны тарих ғылымдарының докторы, профессор, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология және этнография кафедрасының меңгерушісі Абдеш Төлеуенов басқарды.
Көкпар - көкпарда «Дода және жеке тартыс» аталатын екі түрлі әдіс қазақ арасында көп қолданылады. Екеуінде де ат пен жігіт сынға түседі. Қазір көп жерде дода тартыс қана ойналып жүр. Жеке тартыс әдісі ұмытылған не іске қосылмаған. Көкпардың бұл түрі көреременді қызыққа бөлейтін әдіс. Жеке тартыстың шарты бойынша қарсылыстар өз тобынан екі-екіден тартыскерлер шығарады. Сайланған төрт жігіт өздерінің қайрат-күшін елге танытады. Тартылатын серкені бір бала өңгеріп алып, алдын ала сарапшылар белгілеген бір жарым шақырымдай жерге апарып тастайды.Тартысқа шыққан жігіттер серкеге барғаннан кейін таласа-тармаса тұрып, жерден іліп алу амалын жасайды. Қайсысы бұрын іліп алса, тақымына басып, қарсыласына ырық бермеуге тырысады. Ол да жармасып, бос сирақты тақымға басып, тартыса бастайды. Серіктері жолдастарын жебейді. Қайсысы көкпарды жұлып алса, серігіне береді. Ол топқа қарай ала қашады. Қарсыласы қуалайды. Жетіп ұстаса, қайта тартысады. Сөйте-сөйте көрерменге жақындайды. Осы арада көкпарды жұлып алған жігіт тез қимылдап, қарсылас топқа апарып тастайды. Ал аты ұшқыр , жүйрік жігіттер түптегі тартыста-ақ лақ қолына тисе, жеткізбей кетуі мүмкін. Көкпар тартуға араласа алмайтын қартттар, балалар көкпаршы жігіттердің осы ойынынан ләззат алады. Жүйрік атпен мықты жігіттің қайратына сүйсінеді. Біраздан кейін серкенің терісі жыртылып, сүйегі сөгіле бастайдыда, ел жапа-тармағай тартысқа кіріседі. Бұл дода деп аталады. Мұнда да мықты жігіттермен жақсы ат көзге түседі. Мықты жігіттер жүйрік атты жігіттерге топтан көкпарды шығарып береді. Олар ала қашып, ерекше бір жақсылығы бар үйге апарып тастайды. Салт бойынша ол үй жаңа көкпар береді. Осыдан арғы көкпардың бәрі дода әдісімен өтеді.
Аударыспақ – салт аттылардың бірін-бірі ер үстінен аударып алу сайысы. Бұл ойынға қайрат-күші мол, батыл да төзімді, шапшаң қимылдап, ат құлағында ойнай білетін жігіттер қатысады. Ежелгі заманнан келе жатқан бұл ойын жаугершілік кезінде найза ұстап, қылыш шабатын жауынгерге қажетті қасиеттерді қалыптастырған. Аударыспақ кәзіргі кезде де шопандар тойында, мерекелерде спорт ойынның бір түрі ретінде көрсетіліп жүр.
Қыз қуу ойыны бір тегіс, жұмсақ топрақты жазық жерде өткізіледі. Мәренің қашықтығы 300 метрдей, ені 30-40 метрдей жер болуы шарт. Ойын өтетеін алаңнан қарама-қарсы жағында, бұрылыста жалауша қадалған бақылау пункті болады. Қызбен жігіттен екі-екіден жұптар жасақталады. Сөре желісінде қыз жігіттен 15 метрдей алда тұрады. Төрешінің белгісі бойынша ойыншылыр бір мезетте сөреден шаба жөнеледі. Ойының шарты бойынша қыз бұрылысқа бірінші болып жетуі керек. Егер жігіт бұрылысқа дейін қызды қуып жетсе, жеңімпаз ретінде қызды құшақтап, сүюге міндетті. Ал жігіт оған үлгермей қалса, бұрылыстан қайта шапқанда қыз көрермендердің гулеп қостауы үстінде шабандоз жігітті қамшының астына алады. Екеуі де осы жарыс үстінде өздерінің тапқырлыған, сынаптай сырғыған ептілікті, шабандоздық шеберлікті таныты білулері керек.
Күрес-қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан, ұзақ тарихы бар ойын. Адамның жеке күш-қайраты сынға салынады.Бұл тұста ел жастарды «Күш – атасын танымас» деп қайрайды. Бұл күштілерді дарақылыққа итермелеу емес. Жігіттер сайыс майданына түскен кіммен болса да тайсалмай күресуге тиіс. Қарсыласқысы келгеннен аянбау керек. Курес қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталып келеді. Халық оның тәлімдік маңызына ерекше көңіл боліп, дәріптеген.
Мойын арқан - жекпе –жек күш сынасатын ежелгі халық ойыны. Жігіттер тойда, жазғы сауықта сайысқа түседі. Көгал алаң таңдалады. Ұзын арқанның екі ұшы тұйықталып түйіледі. Алаңның ортасынан белгі үшін белдеу сызық сызылады. Қос қанаттан ұзындығы тепе-тең мөлшерде сайыскерлер тұратын меже белгіленеді. Сайысқа қалаушылардың бәрі түседі. Сарапшылыр олардың шама-шарқын мөлшерлеп, теңдесімен тартысқа түсіреді. Ойынды басқарушы тұйықталған арқанды сайыскерлердің мойнына кигізіп, екі саласын қолтықтың астынан өткізеді де, тартысушыларды жерге тағандатып қояды. Белгі берілгенде екеуі екі жаққа қарай тартуы керек. Дайындық шаралары біткеннен кейін бастаушы тартысқа рұқсат етеді. Сайыскерлер бірін-бірі шегіншектетіп сүйрей жөнеледі. Алаң ортасындағы белдеу сызықтан қарсыласын шегіншектете сүйреп өткізген сайыскер женеді.